i È il noto termine paolino, cfr. Gal. IV, 4: “plenitudo temporis”; Ef. I, 10: “in dispensatione plenitudinis temporum”.
ii S. Alfonso Maria de’ Liguori, Dissertazioni teologico-morali appartenenti alla vita eterna, in Opere dogmatiche, Torino, Marietti, 1872, pp. 1026-1037.
iii S. Alfonso Maria de’ Liguori, Dissertazioni teologico-morali…, p. 1032-1033.
iv Sant’Agostino, La Genesi difesa contro i Manichei, in 0pere. La Genesi, I, testo latino dell’edizione maurina confrontato con il Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, Introduzioni generali di A. Di Giovanni e A. Penna, introduzioni particolari traduzioni, note e indici di L. Carrozzi, Roma, Città Nuova editrice, 1988, vol. IX/1, pp. 107-117.
v S. Agostino, La Città di Dio, Introduzione, traduzione, note e appendici di Luigi Alici, Milano, Rusconi, 1984, XVI, 43, 3, p. 806; XXII, 30, p. 1193.
viSant’Agostino, La Genesi difesa…, p. 107.
vii Sant’Agostino, La Genesi difesa…, p. 107.
viii Sant’Agostino, La Genesi difesa…, p. 107.
ix Sant’Agostino, La Genesi difesa…, p. 109.
x Sant’Agostino, La Genesi difesa…, p. 109.
xi Sant’Agostino, La Genesi difesa…, p. 111.
xii Sant’Agostino, La Genesi difesa…, p. 113.
xiii Cfr. V. Mathieu, Storia della filosofia, I vol., Brescia, La Scuola, 1966, pp. 228-229.
xiv Cfr. A. Dempf, Sacrum Imperium. La filosofia della storia e dello Stato nel Medioevo e nella rinascenza politica, Firenze, Casa Editrice Le Lettere, 1988, pp. 52-54.
xv A. Dempf, Sacrum Imperium…, pp. 52-54.
xvi A. Dempf, Sacrum Imperium…, pp. 171-180.
xvii A. Dempf, Sacrum Imperium…, p. 171.
xviii Per quel che riguarda la storia di tale sistema esegetico cfr. A. Dempf, Sacrum Imperium…, pp. 166-208.
xix A. Dempf, Sacrum Imperium…, pp. 209- 224.
xx Sui rapporti tra gli Spirituali e la dottrina di Gioacchino da Fiore cfr. A. Dempf, Sacrum Imperium…, pp. 243-259.
xxi A. Ghinato, Spirituali, in Enciclopedia Cattolica, Roma-Firenze, Sansoni, 1951, vol. XI, col. 1151.
xxii A. Dempf, Sacrum Imperium…, pp. 245-249. L’opera principale è l’Introductorius in Evangelium aeternum del 1255 ca.
xxiii A. Dempf, Sacrum Imperium…, pp. 248-249.
xxiv A. Dempf, Sacrum Imperium…, p. 233.
xxv San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron sive Illuminationes Ecclesiae, in Opere di San Bonaventura, Sermoni Teologici /1, vol. VI/1, Roma, Città Nuova Editrice, 1994, traduzione di P. Maranesi, Introduzione, revisione e note a cura di B. De Armellada, Indici di J. Guy Bougerd.
xxvi San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, pp. 251-253.
xxvii San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, p. 253.
xxviii San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, p. 253.
xxix Il bue simboleggia il senso morale o tropologico, che indica ciò che bisogna fare, cui si riferiscono: l’azione della grazia, la vita spirituale sia essa attiva o contemplativa; la cattedra spirituale ossia l’autorità magisteriale o disciplinare; infine la battaglia spirituale contro il demonio, il mondo e la carne Il senso anagogico, rappresentato dall’aquila, svela ciò che bisogna aspettare e riguarda le cose superne, e cioè principalmente la Trinità di Dio, la Sapienza eterna, come causa esemplare di tutte le cose, il mondo angelico e la Chiesa trionfante. SanBonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, pp. 249, 253.
xxx San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, pp. 267-271.
xxxi San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, pp. 271-273.
xxxii San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, pp. 273-275.
xxxiii San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, p. 275.
xxxiv San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, pp. 273-275. l’anticristo è prefigurato in 12 figure sacramentali principali, che si ricavano per diametrum da quelle cristologiche, cui San Bonaventura dedicata parte della XV collazione Secondo il Dottore Serafico nel mistero della Creazione, Lamech, che introdusse per primo la bigamia, figura l’impurità dell’Anticristo; nel mistero della punizione del diluvio, Nemrod, che tentò di costruire la torre di Babele, ne indica l’estrema superbia; in quello della vocazione dei Patriarchi, Dan la sua frode. Balaam, che fu idolatra e diede un pessimo consiglio, nel mistero della consegna della Legge, allude alla sua idolatria; in quello dell’umiliazione dei nemici è raffigurato in Achan, che s’impadronì ingiustamente del bottino di guerra, indicando la sua avarizia; in quello della costituzione dei Giudici è crudele come Abimelech che uccise 70 fratelli migliori di lui. Nel mistero dell’unzione dei re è raffigurato in Golia, che esteriormente magnifico, bestemmiava Dio; nel mistero della rivelazione profetica sua figura è il Re sfrontato di Daniele VIII, 23, che indica la sua astuzia. In quello della restaurazione del regno, Antioco che volle distruggere ogni legge raffigura l’odio dell’Anticristo verso la legge evangelica e i cristiani. Nel mistero della redenzione degli uomini è nella malignità di Giuda Iscariote; in quello della diffusione dei carismi in Simon Mago, che ne indica l’estrema menzogna; nel 12° ed ultimo, l’apertura delle Scritture, è indicato nella Bestia abissale dell’Apocalisse, esperta in ogni genere di malvagità. San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, pp. 276-281.
xxxv San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, pp. 280-281.
xxxvi San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, pp. 280-281.
xxxvii San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, pp. 282-283.
xxxviii San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, p. 285.
xxxix S. Gregorio Magno, In Evang., I, homil. 19, n. 1, in PL 76, coll. 1154-1155.
xl San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, p. 285.
xli San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, p. 285.
xlii San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, p. 285.
xliii San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, p. 285.
xliv San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, p. 287.
xlv San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, p. 287.
xlvi San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, p. 289.
xlvii San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, p. 291.
xlviii San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, p. 291.
xlix San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, p. 295.
l San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, p. 301.
li San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, p. 303.
lii San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, p. 299.
liii San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, p. 299.
liv Cfr. IV libro dei Re, XIX, 35.
lv Cfr. Iv libro dei Re, XX, 1-11.
lvi San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, p. 307.
lvii Apocalisse, XVII, 8.
lviii San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, p. 301.
lix San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, p. 306: “Hoc autem tempus est geminum”.
lx Ap. VII, 2-3.
lxi San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, pp. 307-309.
lxii San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, p. 306.
lxiii San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, p. 309.
lxiv San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, p. 8, n. 3.
lxv San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, p. 300-301, n. 12: “Sic erit tempus pacis in fine. Quando enim Antichristus post maximam Ecclesiae ruinam occidetur a Michaele post illam summam Antichristi tribulationem, veniet tempus ante diem Iudicii tantae pacis et tranquillitatis quale non fuit ab initio mundi, et invenientur homines tantae sanctitatis sicut fuit tempore Apostolorum […] Quando autem post illud tempus veniet iudicium, omnino incertum est. […] Ideo tempus dicitur Christi adventus in Spiritu allegorice loquendo.”
lxvi Cfr. infra come anche il Ven. Holzhauser abbia interpretato questo passo di Apocalisse, X come rivelazione profetica della restaurazione prossima della Chiesa.
lxvii San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, p. 301.
lxviii Ezechiele, XL-XLVIII.
lxix Cfr. Apocalisse, XXI, 2 e Galati, IV, 26.
lxx San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, p. 309.
lxxi San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, p. 401.
lxxii San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, p. 408.
lxxiii San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, pp. 409-411.
lxxiv San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, p. 410.
lxxv San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, p. 410.
lxxvi San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, p. 411.
lxxvii San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, p. 411.
lxxviii San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, pp. 411-413.
lxxix San Bonaventura, Collationes in Hexaëmeron…, p. 307.
lxxx Raimondo da Capua, S. Caterina da Siena. Vita scritta dal beato Raimondo da Capua confessore della santa tradotta dal P. G. Tinagli O.P., Siena, Cantagalli, 1978, p. 298. Cfr. Vita S. Catharinae senensis auctore Fr. Raimundo Capuano, Ordinis Praedicatorum Magistro generali, ipsius Sanctae confessario ex editione Coloniensi collata cum ms, in Acta Sanctorum, Aprilis collecta, digesta, illustrata a Godifrido Henscenio et Daniele Papebrochio e Societate Iesu, tomus III quo ultimi IX dies continentur, Antverpiae apud Michaelem Cnobarum anno MDCLXXV, col. 924.
lxxxi S. Vincenzo Ferreri, Trattato della vita spirituale, traduzione del P. S.G. Nivoli O.P., Torino, S.E.I., 1931, pp. 116-118.
lxxxii Victor, La profezia nei secoli, vol. III, Il Gran Monarca, Roma, 1974, p. 48.
lxxxiii Victor, La profezia nei secoli…, p. 51, lettera del 25 aprile 1485.
lxxxiv Victor, La profezia nei secoli…, pp. 51-52.
lxxxv Victor, La profezia nei secoli…, p. 52.
lxxxvi Victor, La profezia nei secoli…, p. 53. Lettera del 13 gennaio 1489.
lxxxvii Victor, La profezia nei secoli…, p. 50. Lettera del 25 marzo 1485.
lxxxviii Victor, La profezia nei secoli…, p. 57.
lxxxix Victor, La profezia nei secoli…, p. 57. Lettera del 7 marzo 1495.
xc Victor, La profezia nei secoli…, pp. 54-55. Lettera del 25 marzo 1490.
xci Victor, La profezia nei secoli…, pp. 55-56. Lettera del 7 marzo 1495.
xcii Victor, La profezia nei secoli…, p. 56.
xciii Victor, La profezia nei secoli…, pp. 57-58. Lettera del 13 agosto 1496.
xciv Venerabilis Servi Dei Bartholomaei Holzhauser, Instituti clericorum juxta Ss. Canones in Germania restauratoris, Interpretatio in Apocalypsin, Vindobonae, Typis Congregationis Mechitharisticae, 1850.
xcvF. Vigouroux, Dictionnaire de la Bible, Paris, Letouzey et Ané, 1903, t. III, col. 735 (voce Holzhauser); t. I, col. 751 (voce Apocalypse). Cfr. P. M. M. Sales O.P., P.G. Girotti O.P., La Sacra Bibbia commentata. Nuovo Testamento. Le lettere degli Apostoli - L’Apocalisse, testo latino della Volgata e versione italiana di Mons. A. Martini riveduta e corretta, Torino, L.I.C.E.-Marietti, II, p. 615.
xcviB. Holzhauser, Interpretatio in Apocalypsin..., p. IX: “in oratione perseverans dies integros, cibi et potus expers […] ab omni humano consortio separatus”. Il commento giunge soltanto al XIV capitolo del sacro testo.
xcviiB. Holzhauser, Interpretatio in Apocalypsin..., p. 158. “…contra christianitatem et religionem Cath.[olicam] damnosissima pax…”
xcviiiB. Holzhauser, Interpretatio in Apocalypsin..., p. 170. “…piissimus et fortissimus Imperator Ferdinandus II, volens semel consulere saluti miserarum animarum errantium, cunctis viribus nitebatur reformare regnum in fide semotis magistellis tenebrarum per Imperium Romanum, et impeditus fuit, novissimeque res catholicorum per nuperam compositionem pacis in pejus ac deterius lapsa est.” Cfr. anche pp. 179, 182 e 185.
xcixB. Holzhauser, Interpretatio in Apocalypsin..., p. 21-22. “Istis Septem statibus congruunt septem dies Domini, in quibus operatus est, item septem mundi aetates, et septem spiritus Domini missi in die Pentecostes super omnem carnem; sicut enim Dominus Deus decursum omnium generationum ac rerum naturalium septem diebus, et septem aetatibus comprehendit, ita regenerationem in septem Ecclesiae statibus consummabit, in quorum singulis diversa gratiarum genera ad ostendendas divitias gloriae suae potissimum effundet et florere faciet […] Unde etiam fit, ut, quamvis una sit Ecclesia Christi, tamen in septem statibus distinguatur propter magnalia, quae diversis temporibus usque ad consummationem saeculi ex divina permissione contingent in ea. Porro solet quilibet status sequens ante cessationem prioris inchoari, et dum prior paulatim decrescit, status alter sucrescit, successive invalescit…” La traduzione di tutti i brani citati dall’Interpretatio dell’Holzhauser è dell’autore dell’articolo.
cB. Holzhauser, Interpretatio in Apocalypsin..., pp. 22-23.
ciB. Holzhauser, Interpretatio in Apocalypsin..., p. 25.
ciiB. Holzhauser, Interpretatio in Apocalypsin..., p. 33. “Hoc firmamentum praefigurat firmamentum, hoc est, fortitudinem martyrum, quia Dominus eos posuit in medio aquarum omnium tribulationum…”
ciiiB. Holzhauser, Interpretatio in Apocalypsin..., pp. 32-33, 37.
civB. Holzhauser, Interpretatio in Apocalypsin..., pp. 38-39.
cv “… in quarto statu erat fides catholica, unanimis et valde perfecta per totum quoddammodo mundum diffusa, Ecclesiaque non habuit haeresin ultra 200 annos usque ad Berengarium, qui sub Henrico III Imperatore in Gallia surrexit anno 1048 docens corpus et sanguinem Christi non esse in SS. Eucharistia”. B. Holzhauser, Interpretatio in Apocalypsin..., p. 45.
cviB. Holzhauser, Interpretatio in Apocalypsin..., p. 43. “Quartus Ecclesiae Status incipiens a Carolo Magno et Leone III summo Pontifice usque ad Carolum V et Leonem X duravit, in quo floruerunt multi Sanctissimi Reges, Imperatores et viri ecclesiastici doctrina et Sanctitate clarissimi, nullaque haeresis surrexit ultra 200 annos. Proinde merito hic status vocatur pacificus et illuminativus…” Cfr. Apocalisse, II, 18-29, in riferimento alla Chiesa di Tiatira..
cviiB. Holzhauser, Interpretatio in Apocalypsin..., p. 44. “…prudentissimos et Sanctissimos Reges, Imperatores, Principes et viros ecclesiasticos vita et Sanctitate eximios…”.
cviiiB. Holzhauser, Interpretatio in Apocalypsin..., p. 44. “Devictis enim tyrannis gentilium, et oppressis haereticorum tenebris, quievit Ecclesia in cognitione perfecta veritatis fidei catholicae stabilita fortissime et munita Principum et Regum potentia.”
cixB. Holzhauser, Interpretatio in Apocalypsin..., pp. 48-49.
cxB. Holzhauser, Interpretatio in Apocalypsin..., p. 53. “Quintus Ecclesiae Status incepit sub Carolo V Imperatore et Leone X S. Pontifice circa annum circiter 1520. Durabit usque ad Pontificem Sanctum et Monarcham illum fortem, qui venturus est nostro saeculo et vocabitur ‘auxilium Dei’, hoc est restituens universa. Hic status est Status afflictionis, desolationis, humiliationis, et paupertatis Ecclesiae, meritoque vocatur Status purgativus, in quo Christus Dominus ventilavit et ventilabit adhuc triticum suum per immania bella, seditiones, famem et pestem, et mala alia horribilia.”
cxiB. Holzhauser, Interpretatio in Apocalypsin..., pp. 53-54. “Hic status Ecclesiae quintus est status afflictionis, status occisionis, status defectionis, et omnium calamitatum plenus, et relinquentur pauci super terram a gladio, fame, et peste; pugnabit regnum contra regnum; et alia in semetipsis divisa desolabuntur, evertentur principatus et monarchiae, et depauperabuntur quasi omnes, eritque desolatio maxima super terram; quae partim jam impleta sunt, et adhuc implebuntur.”
cxiiB. Holzhauser, Interpretatio in Apocalypsin..., p. 55.
cxiiiB. Holzhauser, Interpretatio in Apocalypsin..., p. 69. “Sextus Ecclesiae status initium suum sumet a Monarcha illo forti et Pontifice sancto, et durabit usque ad Nativitatem Antichristi. Hic status erit consolativus, in quo Deus consolabitur Ecclesiam suam Sanctam super afflictione et tribulationibus maximis, quas in quinto statu fuit perpessa. Reducentur enim omnes gentes ad fidei catholicae et orthodoxae unitatem, et florebit maxime status clericalis, et sacerdotium, et homines omni sollicitudine requirent Regnum Dei, et justitiam ejus. Deus enim dabit ipsis pastores suos bonos, unde etiam vivent homines in pace, quivis sub vite sua et in agro suo, quia erit pax super terram, quam Dominus Deus dabit tunc hominibus pacem cum eo habentibus sub umbra alarum Monarchae illius fortis et successorum.”
cxivB. Holzhauser, Interpretatio in Apocalypsin..., pp. 69-70. “Sic in sexto statu consolabitur Deus Ecclesiam catholicam consolatione maxima; quia, etsi in quinto statu nostro videamus ubique esse maximas calamitates, dum omnia devastantur bello, dum supprimuntur Catholici ab haereticis et malis Christianis, dum Ecclesia, ejusque ministri ducuntur sub tributum, evertuntur Principatus; Monarchae occiduntur, et subditi repelluntur, omnesque conspirant in Respublicas erigendas, mirabilis tamen fiet mutatio per manum omnipotentis Dei, quam nemo sibi humanitus imaginari potest. Ille enim Monarcha fortis, qui venturus est a Deo missus, Respublicas funditus destruet, sibi subjugavit omnia, et zelabit veram Christi Ecclesiam, mittentur omnes haereses in infernum, confringetur Imperium Turcarum, et ille regnabit in Oriente et Occidente, venientque omnes gentes, et adorabunt Dominum Deum suum in vera fide Catholica et orthodoxa; florebunt plurimi viri justi et docti super terram, et homines amabunt judicium et justitia, eritque pax super universam terram, quia divina potestas ligabit Satanam per multos annos etc. donec veniat, qui venturus est, filius perditionis, ubi solvetur denuo Satanas etc. […] erit amor, concordia et summa pax, et salutabit fortis Monarcha totum quasi mundum, velut hereditatem suam, et liberabit illum adjuvante eum Domino Deo suo de omnibus inimicis et de ruinis e de omni malo”.
cxvB. Holzhauser, Interpretatio in Apocalypsin..., p. 72. “…celebrabitur maximum totius mundi concilium generale, in quo singulari Dei gratia, et potentia Monarchae illius, et S. Pontificis auctoritate, unitateque Principum piissimorum omnis haeresis, et atheismus proscribetur, et profligabitur de terra, et sensus SS. Scripturae legitimus contra omnes sectas haereticorum declarabitur, et proponetur credendus, cui adquiescetur, aperiente Deo ostium gratiae suae.”
cxviB. Holzhauser, Interpretatio in Apocalypsin..., p. 72. “…et ideo ovile erat exiguum, vile, humilitate, et contemptu plenum”.
cxviiB. Holzhauser, Interpretatio in Apocalypsin..., p. 73. “…nulla dignitate, ac potestate ecclesiastica praeditus, nullis divitiis…”
cxviiiB. Holzhauser, Interpretatio in Apocalypsin..., p. 73. “…circa finem temporum quinti status adhuc durantis exsurgent in modica virtute, quando homines fidem negabunt propter divitias; et ministri Ecclesiae propter voluptates carnis et pulchritudines ac illecebras mulierum, coelibatum deserent, et diabolus ubique erit quasi solutus, et tribulatio maxima saeviet super faciem terrae, ipsi fortissime uniti servabunt principatum suum, et custodient se immaculatos ab hoc saeculo, ideoque erunt viles apud homines, et vilipendentur, et ludibrio habebuntur, quorum patientiam, industriam, constantiam, et perseverantiam benignitas salvatoris nostri Jesu Christi respiciet, et remunerabitur in sexto statu, adjuvando eorum conatus in conversione peccatorum, et haereticorum.”
cxixB. Holzhauser, Interpretatio in Apocalypsin..., pp. 78-84
cxxB. Holzhauser, Interpretatio in Apocalypsin..., pp. 104-105.
cxxiB. Holzhauser, Interpretatio in Apocalypsin..., pp. 105-107.
cxxiiB. Holzhauser, Interpretatio in Apocalypsin..., pp. 107-109.
cxxiiiB. Holzhauser, Interpretatio in Apocalypsin..., pp. 109-110.
cxxivB. Holzhauser, Interpretatio in Apocalypsin..., pp. 110-114.
cxxvB. Holzhauser, Interpretatio in Apocalypsin..., pp. 114- 119.
cxxviB. Holzhauser, Interpretatio in Apocalypsin..., pp. 133-135.
cxxviiB. Holzhauser, Interpretatio in Apocalypsin..., pp. 135-137.
cxxviiiB. Holzhauser, Interpretatio in Apocalypsin..., pp. 137- 138.
cxxixB. Holzhauser, Interpretatio in Apocalypsin..., pp. 138- 140.
cxxxB. Holzhauser, Interpretatio in Apocalypsin..., pp. 140-156.
cxxxiB. Holzhauser, Interpretatio in Apocalypsin..., pp. 156-184.
cxxxiiB. Holzhauser, Interpretatio in Apocalypsin..., pp. 185-199.