Josto
14-04-02, 00:07
S'EDADE E SA PEDRA ANTIGA O PALEOLITICA
S'istoria de s'Omine in Sardinna cumintzat 350.000 annos a oje. L'ischimus ca, in su 1978, in su ribu Altana de Perfugas, sunt istadas acatadas predas traballadas, est a narrer preparadas pro essere impreadas, chi sos istudiosos ant cumprovadu chi sunt de cussu tempus. Cussas predas como sunt in su Museo de Perfugas. Ateras predas traballadas sunt istadas acatadas in su Gollai de Orosei, semper in su 1978, chi si suponet apant sa matessi edade. Ite fatza aiat cuss'Omine? Pacu prus o mancu che a nois, comente lu disinnant sos istudiosos e lu podimus bider in su disinnu in custa pazina. De ite si tzibiat? De cassa, de frutora chi colliat dae terra o dae sos arbores, de berdura chi acatabat in sos campos e, fortzis de pisches, chi teniat in sos ribos e in sas paules.
A tempos de tando in Sardinna b'aiat cherbos, crapolas, mugras, sirbones, prolagus (una ispetzia de cunillu o soriche cunillu), puzones de cada ratza. Sa frutora non mancabat in cada tempus: murta, lidone, pirastru, lande e fortzis castanza, prunischedda, mura e tantas de atera casta. Berdura: tzicoria, beda, turgusa, frenucu e ateras, ma non conoschiat, ca non bi nd'aiat, nen trìdicu ne òrju.
Ube istabat? In cada locu chi l'esseret fatu de riparu: in sas grutas e suta sas percas. De ite fit bestidu? De peddes, mescamente, ca de ateru no ischimus, ma fit semper in ziru belle e nudu e non zuchiat iscarpas.
A tempos de tando pessamus chi aeret conotu su focu, chi impreabat pro cocher sa peta e ateru puru, ma no ischimus ite.
Allughiat su focu produende ischintziddas cun duas predas focaias chi iscudiat a pare e fachiat rugher sas ischintziddas supra linna sica, pupughinada ca teniat deretu.
S'intellizentzia non li mancabat: pessabat e resonabat che a nois, ma no aiat sos istrumentos chi amus como nois.
Tando pro poder cassare, pro ochider sos animales mannos impreabat unu ramu grussu e nodosu, predas che cada tipu chi, impostadu in modu de no esser bidu, iscudiat a sas bestias chi li colabant a tiru e trapulas. Pro nche las acabare impreabat unu tipu particulare de preda chi si nat siliche. Custu tipu de preda l'acatabat in codules mannos e minores, unu pacu tundos. Sa siliches est una preda meda forte, ma dilica. Iscudende apare duos codules si podet istacare unas cantas iscazas, chi juchent sas atas che frama de lepa e puntas che istillu. Cun custas predas chi s'Omine Paleoliticu, est a narrer s'Omine del 350.000 annos a oje, si preparabat, podiat acabare una bestias a corfos e la podiat facher a cantos. S'Omine Sardu Paleoliticu non fit diferente dae sos ateros omine chi viviant in ateras parte de s'Italia e de s'Europa.
In su 1982 aiant cumintzadu una chirca in sa gruta Corbeddu, in su de Uliana. A pustis de tantu traballu de iscavu ant bocadu a campu sos restos de unu cherbu e a sa fine de una barra umana. Sas analis chi sunt istadas fata contant chi s'omine, a su cale perteneiat, viviat in Sardinna dae 8 a 10.000 annos a oje e sunt sos restos prus anticos de pessone umana chi si siat acatada, fintzas a oje, in sas isulas de su Mediterraneu.
Edade de sa preda noba - "Neoliticu" -
Depiant colare una paja de millennios in antis chi s'Omine, in Sardinna, Italia e ateras terras europeas, esseret mezoradu sa tecnica de traballare sa preda e de nde otenner trastos prus adatos a bisonzos nobos.
B'at cherfidu belle e tres millennios pro chi s'Omine in s'Europa Otzidentale, e, duncas, Sardinna, dae bagabundu, chi fit peri baddes e padentes, s'esseret firmadu e aeret formadu sos primos bidditzolos de pinnetos.
Cumintzat a custu puntu s'edade de sa preda noba, s'edade neolitica o Neoliticu. Custa edade est durada, pacu prus o mancu, dae su 6.000 a. C. (in anti de sa naschida de Zesu Cristu) a 2.700 a. C.
Totu custu tempus benit partidu dae sos archeologos in tres periodos: Anticu - Mediu - Rechente. In cada unu ant reconotu diferentes culturas chi ant su lumen de su locu ube a primu ant classificadu unu tipu de tzeramica noba e diferente. Gai amus sas Culturas de SU CARROPU - FILIESTRU E GRUTA BIRDE in su neoliticu anticu; de BONU IGHINU E S. CHIRICU, in su Mediu; de OTIERI, GADDURESU E OTIERI RECHENTE O PINTADU in su neoliticu rechente.
Sa cosa prus interessante in custu tempus est chi s'omine cumintzat a traballare sa terra e duncas a si firmare in-d unu locu, preparandesi sos riparos cun pinnetos cuzicados de frasca, formande sos primos bidditzolos. Semenat e domat sas primas bestias. Pro meda tempus depet aer sichidu a collire frutora e semenes chi produiat sa terra chene traballada, a cassare animales de terra e de s'agheras, ma no est prus obricadu a s'ispostare da unu locu a s'ateru ponende fatu a sos tazos de cherbos e crapolas, chi tramudabant dae monte a pianu a cada cambiu de istajone.
SU TRIDICU
Como s'omine est massaju e pastore. Semenat labore, (tridicu) e pesat crapas, berbeches e boes e at sos canes pro los tentare. Su tridicu in Sardinna no esistiat e tando comente mai s'omine neoliticu lu podet semenare? Da ube l'at batidu? Sos istudiosos nos informant chi su tridicu naschit naturale in terra de Oriente, in Mesopotamia. Custu cheret narrer che s'omine neoliticu s'est ispostadu dae cussos locos a Otzidente fintzas a arribare in Sardinna o, si no est gai, cheret narrer chi su tridicu, dae Mesopotamia, colande dae manu in manu, dae sos omines chi lu baratabant, est arribadu in Sardinna in cambiu de atera mertze. Custa podiat esser fortzis sale o fortzis unu bridu nigheddu vulcanicu chi s'acatat in pacos locos: s'ossidiana. Ischimus chi s'ossidiana sarda est istada esportada in Toscana e in Franza e fortzis in Africa settentrionale. Est probabile chi sos Sardos Neoliticos, baratande s'ossidiana, apent apidu in cambiu su tridicu e chi a pustis apent imparadu a lu semenare e a lu messare, a lu molere pro nde facher ispianadas o simuledda. Si propiu non lu moliant, nessi lu pistabant; ma semper a cando unu modu pro si lu mandicare l'aiant acatadu. Si s'ossidiana sarda s'acatat in Corsica, Toscana e in Frantza cheret narrer chi s'omine neoliticu biazabat da una terra a s'atera e non l'ispantabat su mare chi attraversabat in canoa o barcas, de sas cales non s'at acatadu restos. Una cosa est tzerta, dae Sardinna a Corsica bisonzabat de brincare mare e non fit pacu, ca sa distantzia est de 13 km e non lu brinchiabant nadrande!
SU NEOLITICU ANTICU
S'ossidiana la impreabant pro si preparare sos trastos chi serbiant pro sa domo e pro su traballu. Traballandela a fine e cun peritzia nde tirabant: lametas chi fachiant de lepa e fint perfetas a puntu chi la impreabant pro si facher sa barba; puntas de fritzas e le lantzas; trastos a punta pro istampare de totu, dae s'ossu a sas peddes (bulinos), craschiadores. Belle e a sa fine de su neoliticu anticu s'atzapant una casta de trastos minujeddos de diferentes formas zeometricas: mesulunas, trapetzios e tringulos, chi benint mutidos microlitas e a pustis ant iscopertu chi beneiant impreados pro formare sas dentes de sas primas farches chi serbiant pro messare su labore. Impreabant trastos fatos dae ossos de animales: acos, palitas pro traballare sa terra santa (panemundu, terra pro santos); dentes pro ornamentu in sas collanas.
Est in custu tempus chi s'omine cumintzat a s'amaniare isterjos de terra cota: vasos, discheddas, padeddas, tianos.
Sos archeologos nos narant chi una cultura est diferente dae s'atera in sos isterjos de terra cota pintada, in sas abitassiones (in sos abìtos), in su modu de traballare s'ossidiana, in su modu de interrare sos mortos, est a narrer in sos tipoS de tumbas chi impreabant.
Sa tzeramica de su neoliticu anticU beniat pintada chene impreare colores, ma tratzande cun sa punta de una isteca sos disinnos in sa terra santa galau frisca; o impreande una conchillia de mare che si narat cardium, e juchet s'ata dentellada, pressandela supra sa terra galu modde, dassabat sos puntos o colandela a craschiadura dassabat sos surcos. Gai oteniant disinnos diferentes chi si notant petzi in cussu tipu de terra cota atzpada in su Carroppu, in sa Gruta Birde e in su reparu, in sa perca de Filiestru. Pro custu sa tzeramica de custa cultura di narat "cardiale. In custu tempus sos mortos los interrabant suta su pinnetu ube aiant abìtu sos bibos, o, in ateros locos, cumintzabant a iscavare sa tumbas in sas rocas de preda arenaria, de trachite e fintzas in su granitu. Custas tumbas oje si narant "birghines", in Nùgoro, "concas" in Oniferi, "furrighesos" in Anela, in aterube "furreddos", "concheddas" e Domus de janas. Custu lumen est sus prus conotu e sus prus impreadu dae sos istudiosos e cheret narrer "domos de ajanas o bachianas", est a narrer, domos de birghines o, pro esser prus pretzisos, domos de feminas non cojubadas. Sos Sardos non las ant mai mutidas domos de fadas, sende chi goi li narant in italianu.
SU NEOLITICU MEDIU
Su neoliticu anticu, cumintzadu in su 6.000 a. C. finit in su 4.000 a. C. a pustis de dua miza de annos, cando si cumintzat a acatare unu tipu de tzeramica diversa in su modu de esser pintada e dae tando sos istudiosos fachent cumintzare su Neoliticu Mediu cun sa cultura de Bonu Ighinu, chi est una localidade a curtzu a Mara. Pro non facher cuffusione: Filiestru, Sa Ucca de su Tintirriolu e Bonu Ighinu sunt sa matessi localidade in comune de Mara (SS), in ube s'omine at abitadu dae su neoliticu Anticu (6.000 a. C.) fintzas a su Medioevo (500 - 1.500 d. C.), est a narrer prus de 6 miza de annos. Duncas fintzas sa prima tzeramica de su Neoliticu Mediu est istada imbenta in su matessi locu de su cale amus chistionadu in antis, in territoriu de Mara. Custa si distinghet dae sa tzeramica Filiestru e Gruta Birde ca est traballada prus a fine e mudada cun galania majore; su pizu esternu at unu colore luchidu chi podet bariare dae castanza a su nigheddore de ala de corbu; juchet pinturas a impressione otenta cun tachicheddas minujas o puntineddos in serias o peri a craschiadura a pustis de sa cotura. Sas figuras presentant: disinnos a mesu chircu (festones), a chircu, a cuadros, a losanga, a sole e a isteddu e gai sichinde. Fintzas sas formas como sunt diferentes e prus ricas de tipos: tassas, discheddas carenadas, vasos ovoidales cun su trucu a tzilindru e su fundu est distintu dae su restu. In tumbas de custu tempus sunt istadas acatadas istaueddas de feminas, chi benint dessinidas "dea madre o idoleddu femina". Sunt belle e totus de predas barias. Non mancant sas prendas de tempos de tando chi fint de ossu e de ossu fint ateros trastos pro sa domo e pro trabalare. A su neoliticu mediu pertent fintzas ca cultura de Santu Chiricu, chi est ecante diferente dae cussa de Bonu Ighinu, chi benit in antis e dae sa Cultura de Otieri chi benit a pustis.
SU NEOLITICU RECHENTE
De su neoliticu rechente si conoschet prus che ateru sa Cultura Otieri cund una bariante, sa Cultura Gadduresa. Si podet narrer chi sa cultura de Otieri o de S. Micheli de Otieri, conota goi dae sa gruta de S. Micheli, chi est in intro de cussa bidda, est sa cultura sarda de su neoliticu rechente ca non b'at zassu ube non s'acatet. Est sa cultura chi at produidu sa tzeraamica prus bella de sa preistoria sarda e bastat de bider sa pisside de Otieri pro si nde cumbinchere. Totu sa tzeramica est mudada a fine cun disinnos ricos de diferentes motivos, chi cuzicant totu sa superfitzie interna e a bortas cussa interna puru de sos isterjos in terra cota.
In custu tempus, in sas tumbas collocabant istatueddas piatas, reduidas a s'essentziale, sa concas cun su nasu a frusticu, sos ocros in pessu atzinnados, ateru e tantu sa titas; sos bratzos totu unu cun sa carena in tzertas e in ateras distintas a traforo, cun sas manos chi chinghent su chitu, su restu de su corpus reduidu a forma de una fava.
Custa cultura at produidu sas prus bellas Domus de janas mudadas cun corramenta de boes, chi sunt su simbulu de una deidade de su tempus, cun fatzas bubulas iscarpellinadas in sa fatzadas de sas tumbas, comente la podimus bider in Anghelu Ruju de s'Alighera e in Brodu (Oroteddi), formadas dae s'antizella a sa prima intrada, e dae una o duas e a bortas tres e prus tzellas internas a forma de furru o cun sa boveda a vela, chi paret s'assimizet a sa coperta de una abitassione cuzicada cun peddes bubulas.
MONTE D'ACCODDI
Est de custu tempus su monumentu de Monte D'Accodi, in comuna de Portu Turre, chi amentat sa tzigurat de sa Mesopotamia. Est unicu no in Sardinna ebia, ma in totu s'Europa. Est una turre formada dae duos gradones, a sos cales s'artziat per mesu de una rampa chi moghet dae su pianu de campu a su primu gradone e dae custu a su secundu artziande in-d un'iscala. In supra de totu b'at una domedda cun sas pinnas de muru internas coloradas cun terra ruja (ocra ruja).
SAS ABITASSIONES
Fintzas sa zente de Cultura Otieri no at dassadu restos de abitassiones in preda. Sas chi conoschimus e chi sunt istadas iscopertas da pacos annos a goi in su de Sedilo, no ischimus de tzertu si pertenent a su neoliticu rechente o a su Calcoliticu (Edade de su ramene), chi benit a pustis o, pessamus, siat cumintzadu in antis chi sa Cultura Otieri esser dadu sos urtimos adios.
SA FINE DE UNA CULTURA E SU PRINTZIPIU DE S'ATERA
Bisonzat de tenner a mente chi no est chi una cultura finit e s'atera cumintzat: cando una cultura est pro finire, s'atera est zai cuminzada e non podimus escludere chi siet cumintzada propiu in mesu de cussa chi si nch'est andande. Cando sa Cultura Otieri est pro finire e cun issa su neoliticu rechente, medas archeologos faveddant de unu Neoliticu Finale. Est su tempus de sa Cultura de Otieri pintada, chi si narat goi ca sas pinturas in sos isterjos de terracota sun prus fines e prus varias eprus ricu est s'armamentariu de trastos pro sa cassa e pro s'agricoltura.
SOS TRASTOS E ISTERJOS PRO SA DOMO
Sos isterjos sunt de medas formas in prus de sas chi zai si conoschiant. B'at vasos a pichezolas, vasos e tassas chi a mesu artaria s'incurbiant a formare una carena, vasos a globo, cun su trucu distintu chi si pesat e si separat dae sa bentre, discheddas e vasos emisfericos, cun tres pedes (tripodes) e sas bellas pissides; e comente sunt barios sos isterjos, gai bariant sas manicas, medas bortas ornadas custas purus. Su pizu de sos isterjos a intro e a foras est a bortas nigheddu pichidu e luchidu, a bortas nigheddu a intro e ruju a foras. Sos elementos ornamentales sun formados cun lineas a zig-zag, a dentes de lupu, a "chevrons", a ispirale, a chircos, a festones, a triangulos.
SA FIGURA UMANA
Non mancat sa frigura umana, a bortas distinta in omine e femina, a bortas a manos tentas comente in su ballu tundu. E, cosa de non trascurare, in custu tempus si cumuntzant a traballare sos primos metallos: su prumbu e su ramene e in sitos de cultura Otieri ant acatadu carchi pugnale de ramene e istrumentos de chie traballabat custu metallu.
S'istoria de s'Omine in Sardinna cumintzat 350.000 annos a oje. L'ischimus ca, in su 1978, in su ribu Altana de Perfugas, sunt istadas acatadas predas traballadas, est a narrer preparadas pro essere impreadas, chi sos istudiosos ant cumprovadu chi sunt de cussu tempus. Cussas predas como sunt in su Museo de Perfugas. Ateras predas traballadas sunt istadas acatadas in su Gollai de Orosei, semper in su 1978, chi si suponet apant sa matessi edade. Ite fatza aiat cuss'Omine? Pacu prus o mancu che a nois, comente lu disinnant sos istudiosos e lu podimus bider in su disinnu in custa pazina. De ite si tzibiat? De cassa, de frutora chi colliat dae terra o dae sos arbores, de berdura chi acatabat in sos campos e, fortzis de pisches, chi teniat in sos ribos e in sas paules.
A tempos de tando in Sardinna b'aiat cherbos, crapolas, mugras, sirbones, prolagus (una ispetzia de cunillu o soriche cunillu), puzones de cada ratza. Sa frutora non mancabat in cada tempus: murta, lidone, pirastru, lande e fortzis castanza, prunischedda, mura e tantas de atera casta. Berdura: tzicoria, beda, turgusa, frenucu e ateras, ma non conoschiat, ca non bi nd'aiat, nen trìdicu ne òrju.
Ube istabat? In cada locu chi l'esseret fatu de riparu: in sas grutas e suta sas percas. De ite fit bestidu? De peddes, mescamente, ca de ateru no ischimus, ma fit semper in ziru belle e nudu e non zuchiat iscarpas.
A tempos de tando pessamus chi aeret conotu su focu, chi impreabat pro cocher sa peta e ateru puru, ma no ischimus ite.
Allughiat su focu produende ischintziddas cun duas predas focaias chi iscudiat a pare e fachiat rugher sas ischintziddas supra linna sica, pupughinada ca teniat deretu.
S'intellizentzia non li mancabat: pessabat e resonabat che a nois, ma no aiat sos istrumentos chi amus como nois.
Tando pro poder cassare, pro ochider sos animales mannos impreabat unu ramu grussu e nodosu, predas che cada tipu chi, impostadu in modu de no esser bidu, iscudiat a sas bestias chi li colabant a tiru e trapulas. Pro nche las acabare impreabat unu tipu particulare de preda chi si nat siliche. Custu tipu de preda l'acatabat in codules mannos e minores, unu pacu tundos. Sa siliches est una preda meda forte, ma dilica. Iscudende apare duos codules si podet istacare unas cantas iscazas, chi juchent sas atas che frama de lepa e puntas che istillu. Cun custas predas chi s'Omine Paleoliticu, est a narrer s'Omine del 350.000 annos a oje, si preparabat, podiat acabare una bestias a corfos e la podiat facher a cantos. S'Omine Sardu Paleoliticu non fit diferente dae sos ateros omine chi viviant in ateras parte de s'Italia e de s'Europa.
In su 1982 aiant cumintzadu una chirca in sa gruta Corbeddu, in su de Uliana. A pustis de tantu traballu de iscavu ant bocadu a campu sos restos de unu cherbu e a sa fine de una barra umana. Sas analis chi sunt istadas fata contant chi s'omine, a su cale perteneiat, viviat in Sardinna dae 8 a 10.000 annos a oje e sunt sos restos prus anticos de pessone umana chi si siat acatada, fintzas a oje, in sas isulas de su Mediterraneu.
Edade de sa preda noba - "Neoliticu" -
Depiant colare una paja de millennios in antis chi s'Omine, in Sardinna, Italia e ateras terras europeas, esseret mezoradu sa tecnica de traballare sa preda e de nde otenner trastos prus adatos a bisonzos nobos.
B'at cherfidu belle e tres millennios pro chi s'Omine in s'Europa Otzidentale, e, duncas, Sardinna, dae bagabundu, chi fit peri baddes e padentes, s'esseret firmadu e aeret formadu sos primos bidditzolos de pinnetos.
Cumintzat a custu puntu s'edade de sa preda noba, s'edade neolitica o Neoliticu. Custa edade est durada, pacu prus o mancu, dae su 6.000 a. C. (in anti de sa naschida de Zesu Cristu) a 2.700 a. C.
Totu custu tempus benit partidu dae sos archeologos in tres periodos: Anticu - Mediu - Rechente. In cada unu ant reconotu diferentes culturas chi ant su lumen de su locu ube a primu ant classificadu unu tipu de tzeramica noba e diferente. Gai amus sas Culturas de SU CARROPU - FILIESTRU E GRUTA BIRDE in su neoliticu anticu; de BONU IGHINU E S. CHIRICU, in su Mediu; de OTIERI, GADDURESU E OTIERI RECHENTE O PINTADU in su neoliticu rechente.
Sa cosa prus interessante in custu tempus est chi s'omine cumintzat a traballare sa terra e duncas a si firmare in-d unu locu, preparandesi sos riparos cun pinnetos cuzicados de frasca, formande sos primos bidditzolos. Semenat e domat sas primas bestias. Pro meda tempus depet aer sichidu a collire frutora e semenes chi produiat sa terra chene traballada, a cassare animales de terra e de s'agheras, ma no est prus obricadu a s'ispostare da unu locu a s'ateru ponende fatu a sos tazos de cherbos e crapolas, chi tramudabant dae monte a pianu a cada cambiu de istajone.
SU TRIDICU
Como s'omine est massaju e pastore. Semenat labore, (tridicu) e pesat crapas, berbeches e boes e at sos canes pro los tentare. Su tridicu in Sardinna no esistiat e tando comente mai s'omine neoliticu lu podet semenare? Da ube l'at batidu? Sos istudiosos nos informant chi su tridicu naschit naturale in terra de Oriente, in Mesopotamia. Custu cheret narrer che s'omine neoliticu s'est ispostadu dae cussos locos a Otzidente fintzas a arribare in Sardinna o, si no est gai, cheret narrer chi su tridicu, dae Mesopotamia, colande dae manu in manu, dae sos omines chi lu baratabant, est arribadu in Sardinna in cambiu de atera mertze. Custa podiat esser fortzis sale o fortzis unu bridu nigheddu vulcanicu chi s'acatat in pacos locos: s'ossidiana. Ischimus chi s'ossidiana sarda est istada esportada in Toscana e in Franza e fortzis in Africa settentrionale. Est probabile chi sos Sardos Neoliticos, baratande s'ossidiana, apent apidu in cambiu su tridicu e chi a pustis apent imparadu a lu semenare e a lu messare, a lu molere pro nde facher ispianadas o simuledda. Si propiu non lu moliant, nessi lu pistabant; ma semper a cando unu modu pro si lu mandicare l'aiant acatadu. Si s'ossidiana sarda s'acatat in Corsica, Toscana e in Frantza cheret narrer chi s'omine neoliticu biazabat da una terra a s'atera e non l'ispantabat su mare chi attraversabat in canoa o barcas, de sas cales non s'at acatadu restos. Una cosa est tzerta, dae Sardinna a Corsica bisonzabat de brincare mare e non fit pacu, ca sa distantzia est de 13 km e non lu brinchiabant nadrande!
SU NEOLITICU ANTICU
S'ossidiana la impreabant pro si preparare sos trastos chi serbiant pro sa domo e pro su traballu. Traballandela a fine e cun peritzia nde tirabant: lametas chi fachiant de lepa e fint perfetas a puntu chi la impreabant pro si facher sa barba; puntas de fritzas e le lantzas; trastos a punta pro istampare de totu, dae s'ossu a sas peddes (bulinos), craschiadores. Belle e a sa fine de su neoliticu anticu s'atzapant una casta de trastos minujeddos de diferentes formas zeometricas: mesulunas, trapetzios e tringulos, chi benint mutidos microlitas e a pustis ant iscopertu chi beneiant impreados pro formare sas dentes de sas primas farches chi serbiant pro messare su labore. Impreabant trastos fatos dae ossos de animales: acos, palitas pro traballare sa terra santa (panemundu, terra pro santos); dentes pro ornamentu in sas collanas.
Est in custu tempus chi s'omine cumintzat a s'amaniare isterjos de terra cota: vasos, discheddas, padeddas, tianos.
Sos archeologos nos narant chi una cultura est diferente dae s'atera in sos isterjos de terra cota pintada, in sas abitassiones (in sos abìtos), in su modu de traballare s'ossidiana, in su modu de interrare sos mortos, est a narrer in sos tipoS de tumbas chi impreabant.
Sa tzeramica de su neoliticu anticU beniat pintada chene impreare colores, ma tratzande cun sa punta de una isteca sos disinnos in sa terra santa galau frisca; o impreande una conchillia de mare che si narat cardium, e juchet s'ata dentellada, pressandela supra sa terra galu modde, dassabat sos puntos o colandela a craschiadura dassabat sos surcos. Gai oteniant disinnos diferentes chi si notant petzi in cussu tipu de terra cota atzpada in su Carroppu, in sa Gruta Birde e in su reparu, in sa perca de Filiestru. Pro custu sa tzeramica de custa cultura di narat "cardiale. In custu tempus sos mortos los interrabant suta su pinnetu ube aiant abìtu sos bibos, o, in ateros locos, cumintzabant a iscavare sa tumbas in sas rocas de preda arenaria, de trachite e fintzas in su granitu. Custas tumbas oje si narant "birghines", in Nùgoro, "concas" in Oniferi, "furrighesos" in Anela, in aterube "furreddos", "concheddas" e Domus de janas. Custu lumen est sus prus conotu e sus prus impreadu dae sos istudiosos e cheret narrer "domos de ajanas o bachianas", est a narrer, domos de birghines o, pro esser prus pretzisos, domos de feminas non cojubadas. Sos Sardos non las ant mai mutidas domos de fadas, sende chi goi li narant in italianu.
SU NEOLITICU MEDIU
Su neoliticu anticu, cumintzadu in su 6.000 a. C. finit in su 4.000 a. C. a pustis de dua miza de annos, cando si cumintzat a acatare unu tipu de tzeramica diversa in su modu de esser pintada e dae tando sos istudiosos fachent cumintzare su Neoliticu Mediu cun sa cultura de Bonu Ighinu, chi est una localidade a curtzu a Mara. Pro non facher cuffusione: Filiestru, Sa Ucca de su Tintirriolu e Bonu Ighinu sunt sa matessi localidade in comune de Mara (SS), in ube s'omine at abitadu dae su neoliticu Anticu (6.000 a. C.) fintzas a su Medioevo (500 - 1.500 d. C.), est a narrer prus de 6 miza de annos. Duncas fintzas sa prima tzeramica de su Neoliticu Mediu est istada imbenta in su matessi locu de su cale amus chistionadu in antis, in territoriu de Mara. Custa si distinghet dae sa tzeramica Filiestru e Gruta Birde ca est traballada prus a fine e mudada cun galania majore; su pizu esternu at unu colore luchidu chi podet bariare dae castanza a su nigheddore de ala de corbu; juchet pinturas a impressione otenta cun tachicheddas minujas o puntineddos in serias o peri a craschiadura a pustis de sa cotura. Sas figuras presentant: disinnos a mesu chircu (festones), a chircu, a cuadros, a losanga, a sole e a isteddu e gai sichinde. Fintzas sas formas como sunt diferentes e prus ricas de tipos: tassas, discheddas carenadas, vasos ovoidales cun su trucu a tzilindru e su fundu est distintu dae su restu. In tumbas de custu tempus sunt istadas acatadas istaueddas de feminas, chi benint dessinidas "dea madre o idoleddu femina". Sunt belle e totus de predas barias. Non mancant sas prendas de tempos de tando chi fint de ossu e de ossu fint ateros trastos pro sa domo e pro trabalare. A su neoliticu mediu pertent fintzas ca cultura de Santu Chiricu, chi est ecante diferente dae cussa de Bonu Ighinu, chi benit in antis e dae sa Cultura de Otieri chi benit a pustis.
SU NEOLITICU RECHENTE
De su neoliticu rechente si conoschet prus che ateru sa Cultura Otieri cund una bariante, sa Cultura Gadduresa. Si podet narrer chi sa cultura de Otieri o de S. Micheli de Otieri, conota goi dae sa gruta de S. Micheli, chi est in intro de cussa bidda, est sa cultura sarda de su neoliticu rechente ca non b'at zassu ube non s'acatet. Est sa cultura chi at produidu sa tzeraamica prus bella de sa preistoria sarda e bastat de bider sa pisside de Otieri pro si nde cumbinchere. Totu sa tzeramica est mudada a fine cun disinnos ricos de diferentes motivos, chi cuzicant totu sa superfitzie interna e a bortas cussa interna puru de sos isterjos in terra cota.
In custu tempus, in sas tumbas collocabant istatueddas piatas, reduidas a s'essentziale, sa concas cun su nasu a frusticu, sos ocros in pessu atzinnados, ateru e tantu sa titas; sos bratzos totu unu cun sa carena in tzertas e in ateras distintas a traforo, cun sas manos chi chinghent su chitu, su restu de su corpus reduidu a forma de una fava.
Custa cultura at produidu sas prus bellas Domus de janas mudadas cun corramenta de boes, chi sunt su simbulu de una deidade de su tempus, cun fatzas bubulas iscarpellinadas in sa fatzadas de sas tumbas, comente la podimus bider in Anghelu Ruju de s'Alighera e in Brodu (Oroteddi), formadas dae s'antizella a sa prima intrada, e dae una o duas e a bortas tres e prus tzellas internas a forma de furru o cun sa boveda a vela, chi paret s'assimizet a sa coperta de una abitassione cuzicada cun peddes bubulas.
MONTE D'ACCODDI
Est de custu tempus su monumentu de Monte D'Accodi, in comuna de Portu Turre, chi amentat sa tzigurat de sa Mesopotamia. Est unicu no in Sardinna ebia, ma in totu s'Europa. Est una turre formada dae duos gradones, a sos cales s'artziat per mesu de una rampa chi moghet dae su pianu de campu a su primu gradone e dae custu a su secundu artziande in-d un'iscala. In supra de totu b'at una domedda cun sas pinnas de muru internas coloradas cun terra ruja (ocra ruja).
SAS ABITASSIONES
Fintzas sa zente de Cultura Otieri no at dassadu restos de abitassiones in preda. Sas chi conoschimus e chi sunt istadas iscopertas da pacos annos a goi in su de Sedilo, no ischimus de tzertu si pertenent a su neoliticu rechente o a su Calcoliticu (Edade de su ramene), chi benit a pustis o, pessamus, siat cumintzadu in antis chi sa Cultura Otieri esser dadu sos urtimos adios.
SA FINE DE UNA CULTURA E SU PRINTZIPIU DE S'ATERA
Bisonzat de tenner a mente chi no est chi una cultura finit e s'atera cumintzat: cando una cultura est pro finire, s'atera est zai cuminzada e non podimus escludere chi siet cumintzada propiu in mesu de cussa chi si nch'est andande. Cando sa Cultura Otieri est pro finire e cun issa su neoliticu rechente, medas archeologos faveddant de unu Neoliticu Finale. Est su tempus de sa Cultura de Otieri pintada, chi si narat goi ca sas pinturas in sos isterjos de terracota sun prus fines e prus varias eprus ricu est s'armamentariu de trastos pro sa cassa e pro s'agricoltura.
SOS TRASTOS E ISTERJOS PRO SA DOMO
Sos isterjos sunt de medas formas in prus de sas chi zai si conoschiant. B'at vasos a pichezolas, vasos e tassas chi a mesu artaria s'incurbiant a formare una carena, vasos a globo, cun su trucu distintu chi si pesat e si separat dae sa bentre, discheddas e vasos emisfericos, cun tres pedes (tripodes) e sas bellas pissides; e comente sunt barios sos isterjos, gai bariant sas manicas, medas bortas ornadas custas purus. Su pizu de sos isterjos a intro e a foras est a bortas nigheddu pichidu e luchidu, a bortas nigheddu a intro e ruju a foras. Sos elementos ornamentales sun formados cun lineas a zig-zag, a dentes de lupu, a "chevrons", a ispirale, a chircos, a festones, a triangulos.
SA FIGURA UMANA
Non mancat sa frigura umana, a bortas distinta in omine e femina, a bortas a manos tentas comente in su ballu tundu. E, cosa de non trascurare, in custu tempus si cumuntzant a traballare sos primos metallos: su prumbu e su ramene e in sitos de cultura Otieri ant acatadu carchi pugnale de ramene e istrumentos de chie traballabat custu metallu.