PDA

Visualizza Versione Completa : Istoria: S'edade' E Sa Pedra Antiga In Sardinia



Josto
14-04-02, 00:07
S'EDADE E SA PEDRA ANTIGA O PALEOLITICA

S'istoria de s'Omine in Sardinna cumintzat 350.000 annos a oje. L'ischimus ca, in su 1978, in su ribu Altana de Perfugas, sunt istadas acatadas predas traballadas, est a narrer preparadas pro essere impreadas, chi sos istudiosos ant cumprovadu chi sunt de cussu tempus. Cussas predas como sunt in su Museo de Perfugas. Ateras predas traballadas sunt istadas acatadas in su Gollai de Orosei, semper in su 1978, chi si suponet apant sa matessi edade. Ite fatza aiat cuss'Omine? Pacu prus o mancu che a nois, comente lu disinnant sos istudiosos e lu podimus bider in su disinnu in custa pazina. De ite si tzibiat? De cassa, de frutora chi colliat dae terra o dae sos arbores, de berdura chi acatabat in sos campos e, fortzis de pisches, chi teniat in sos ribos e in sas paules.

A tempos de tando in Sardinna b'aiat cherbos, crapolas, mugras, sirbones, prolagus (una ispetzia de cunillu o soriche cunillu), puzones de cada ratza. Sa frutora non mancabat in cada tempus: murta, lidone, pirastru, lande e fortzis castanza, prunischedda, mura e tantas de atera casta. Berdura: tzicoria, beda, turgusa, frenucu e ateras, ma non conoschiat, ca non bi nd'aiat, nen trìdicu ne òrju.
Ube istabat? In cada locu chi l'esseret fatu de riparu: in sas grutas e suta sas percas. De ite fit bestidu? De peddes, mescamente, ca de ateru no ischimus, ma fit semper in ziru belle e nudu e non zuchiat iscarpas.
A tempos de tando pessamus chi aeret conotu su focu, chi impreabat pro cocher sa peta e ateru puru, ma no ischimus ite.
Allughiat su focu produende ischintziddas cun duas predas focaias chi iscudiat a pare e fachiat rugher sas ischintziddas supra linna sica, pupughinada ca teniat deretu.

S'intellizentzia non li mancabat: pessabat e resonabat che a nois, ma no aiat sos istrumentos chi amus como nois.
Tando pro poder cassare, pro ochider sos animales mannos impreabat unu ramu grussu e nodosu, predas che cada tipu chi, impostadu in modu de no esser bidu, iscudiat a sas bestias chi li colabant a tiru e trapulas. Pro nche las acabare impreabat unu tipu particulare de preda chi si nat siliche. Custu tipu de preda l'acatabat in codules mannos e minores, unu pacu tundos. Sa siliches est una preda meda forte, ma dilica. Iscudende apare duos codules si podet istacare unas cantas iscazas, chi juchent sas atas che frama de lepa e puntas che istillu. Cun custas predas chi s'Omine Paleoliticu, est a narrer s'Omine del 350.000 annos a oje, si preparabat, podiat acabare una bestias a corfos e la podiat facher a cantos. S'Omine Sardu Paleoliticu non fit diferente dae sos ateros omine chi viviant in ateras parte de s'Italia e de s'Europa.

In su 1982 aiant cumintzadu una chirca in sa gruta Corbeddu, in su de Uliana. A pustis de tantu traballu de iscavu ant bocadu a campu sos restos de unu cherbu e a sa fine de una barra umana. Sas analis chi sunt istadas fata contant chi s'omine, a su cale perteneiat, viviat in Sardinna dae 8 a 10.000 annos a oje e sunt sos restos prus anticos de pessone umana chi si siat acatada, fintzas a oje, in sas isulas de su Mediterraneu.

Edade de sa preda noba - "Neoliticu" -

Depiant colare una paja de millennios in antis chi s'Omine, in Sardinna, Italia e ateras terras europeas, esseret mezoradu sa tecnica de traballare sa preda e de nde otenner trastos prus adatos a bisonzos nobos.
B'at cherfidu belle e tres millennios pro chi s'Omine in s'Europa Otzidentale, e, duncas, Sardinna, dae bagabundu, chi fit peri baddes e padentes, s'esseret firmadu e aeret formadu sos primos bidditzolos de pinnetos.

Cumintzat a custu puntu s'edade de sa preda noba, s'edade neolitica o Neoliticu. Custa edade est durada, pacu prus o mancu, dae su 6.000 a. C. (in anti de sa naschida de Zesu Cristu) a 2.700 a. C.

Totu custu tempus benit partidu dae sos archeologos in tres periodos: Anticu - Mediu - Rechente. In cada unu ant reconotu diferentes culturas chi ant su lumen de su locu ube a primu ant classificadu unu tipu de tzeramica noba e diferente. Gai amus sas Culturas de SU CARROPU - FILIESTRU E GRUTA BIRDE in su neoliticu anticu; de BONU IGHINU E S. CHIRICU, in su Mediu; de OTIERI, GADDURESU E OTIERI RECHENTE O PINTADU in su neoliticu rechente.

Sa cosa prus interessante in custu tempus est chi s'omine cumintzat a traballare sa terra e duncas a si firmare in-d unu locu, preparandesi sos riparos cun pinnetos cuzicados de frasca, formande sos primos bidditzolos. Semenat e domat sas primas bestias. Pro meda tempus depet aer sichidu a collire frutora e semenes chi produiat sa terra chene traballada, a cassare animales de terra e de s'agheras, ma no est prus obricadu a s'ispostare da unu locu a s'ateru ponende fatu a sos tazos de cherbos e crapolas, chi tramudabant dae monte a pianu a cada cambiu de istajone.

SU TRIDICU

Como s'omine est massaju e pastore. Semenat labore, (tridicu) e pesat crapas, berbeches e boes e at sos canes pro los tentare. Su tridicu in Sardinna no esistiat e tando comente mai s'omine neoliticu lu podet semenare? Da ube l'at batidu? Sos istudiosos nos informant chi su tridicu naschit naturale in terra de Oriente, in Mesopotamia. Custu cheret narrer che s'omine neoliticu s'est ispostadu dae cussos locos a Otzidente fintzas a arribare in Sardinna o, si no est gai, cheret narrer chi su tridicu, dae Mesopotamia, colande dae manu in manu, dae sos omines chi lu baratabant, est arribadu in Sardinna in cambiu de atera mertze. Custa podiat esser fortzis sale o fortzis unu bridu nigheddu vulcanicu chi s'acatat in pacos locos: s'ossidiana. Ischimus chi s'ossidiana sarda est istada esportada in Toscana e in Franza e fortzis in Africa settentrionale. Est probabile chi sos Sardos Neoliticos, baratande s'ossidiana, apent apidu in cambiu su tridicu e chi a pustis apent imparadu a lu semenare e a lu messare, a lu molere pro nde facher ispianadas o simuledda. Si propiu non lu moliant, nessi lu pistabant; ma semper a cando unu modu pro si lu mandicare l'aiant acatadu. Si s'ossidiana sarda s'acatat in Corsica, Toscana e in Frantza cheret narrer chi s'omine neoliticu biazabat da una terra a s'atera e non l'ispantabat su mare chi attraversabat in canoa o barcas, de sas cales non s'at acatadu restos. Una cosa est tzerta, dae Sardinna a Corsica bisonzabat de brincare mare e non fit pacu, ca sa distantzia est de 13 km e non lu brinchiabant nadrande!

SU NEOLITICU ANTICU

S'ossidiana la impreabant pro si preparare sos trastos chi serbiant pro sa domo e pro su traballu. Traballandela a fine e cun peritzia nde tirabant: lametas chi fachiant de lepa e fint perfetas a puntu chi la impreabant pro si facher sa barba; puntas de fritzas e le lantzas; trastos a punta pro istampare de totu, dae s'ossu a sas peddes (bulinos), craschiadores. Belle e a sa fine de su neoliticu anticu s'atzapant una casta de trastos minujeddos de diferentes formas zeometricas: mesulunas, trapetzios e tringulos, chi benint mutidos microlitas e a pustis ant iscopertu chi beneiant impreados pro formare sas dentes de sas primas farches chi serbiant pro messare su labore. Impreabant trastos fatos dae ossos de animales: acos, palitas pro traballare sa terra santa (panemundu, terra pro santos); dentes pro ornamentu in sas collanas.
Est in custu tempus chi s'omine cumintzat a s'amaniare isterjos de terra cota: vasos, discheddas, padeddas, tianos.
Sos archeologos nos narant chi una cultura est diferente dae s'atera in sos isterjos de terra cota pintada, in sas abitassiones (in sos abìtos), in su modu de traballare s'ossidiana, in su modu de interrare sos mortos, est a narrer in sos tipoS de tumbas chi impreabant.

Sa tzeramica de su neoliticu anticU beniat pintada chene impreare colores, ma tratzande cun sa punta de una isteca sos disinnos in sa terra santa galau frisca; o impreande una conchillia de mare che si narat cardium, e juchet s'ata dentellada, pressandela supra sa terra galu modde, dassabat sos puntos o colandela a craschiadura dassabat sos surcos. Gai oteniant disinnos diferentes chi si notant petzi in cussu tipu de terra cota atzpada in su Carroppu, in sa Gruta Birde e in su reparu, in sa perca de Filiestru. Pro custu sa tzeramica de custa cultura di narat "cardiale. In custu tempus sos mortos los interrabant suta su pinnetu ube aiant abìtu sos bibos, o, in ateros locos, cumintzabant a iscavare sa tumbas in sas rocas de preda arenaria, de trachite e fintzas in su granitu. Custas tumbas oje si narant "birghines", in Nùgoro, "concas" in Oniferi, "furrighesos" in Anela, in aterube "furreddos", "concheddas" e Domus de janas. Custu lumen est sus prus conotu e sus prus impreadu dae sos istudiosos e cheret narrer "domos de ajanas o bachianas", est a narrer, domos de birghines o, pro esser prus pretzisos, domos de feminas non cojubadas. Sos Sardos non las ant mai mutidas domos de fadas, sende chi goi li narant in italianu.

SU NEOLITICU MEDIU

Su neoliticu anticu, cumintzadu in su 6.000 a. C. finit in su 4.000 a. C. a pustis de dua miza de annos, cando si cumintzat a acatare unu tipu de tzeramica diversa in su modu de esser pintada e dae tando sos istudiosos fachent cumintzare su Neoliticu Mediu cun sa cultura de Bonu Ighinu, chi est una localidade a curtzu a Mara. Pro non facher cuffusione: Filiestru, Sa Ucca de su Tintirriolu e Bonu Ighinu sunt sa matessi localidade in comune de Mara (SS), in ube s'omine at abitadu dae su neoliticu Anticu (6.000 a. C.) fintzas a su Medioevo (500 - 1.500 d. C.), est a narrer prus de 6 miza de annos. Duncas fintzas sa prima tzeramica de su Neoliticu Mediu est istada imbenta in su matessi locu de su cale amus chistionadu in antis, in territoriu de Mara. Custa si distinghet dae sa tzeramica Filiestru e Gruta Birde ca est traballada prus a fine e mudada cun galania majore; su pizu esternu at unu colore luchidu chi podet bariare dae castanza a su nigheddore de ala de corbu; juchet pinturas a impressione otenta cun tachicheddas minujas o puntineddos in serias o peri a craschiadura a pustis de sa cotura. Sas figuras presentant: disinnos a mesu chircu (festones), a chircu, a cuadros, a losanga, a sole e a isteddu e gai sichinde. Fintzas sas formas como sunt diferentes e prus ricas de tipos: tassas, discheddas carenadas, vasos ovoidales cun su trucu a tzilindru e su fundu est distintu dae su restu. In tumbas de custu tempus sunt istadas acatadas istaueddas de feminas, chi benint dessinidas "dea madre o idoleddu femina". Sunt belle e totus de predas barias. Non mancant sas prendas de tempos de tando chi fint de ossu e de ossu fint ateros trastos pro sa domo e pro trabalare. A su neoliticu mediu pertent fintzas ca cultura de Santu Chiricu, chi est ecante diferente dae cussa de Bonu Ighinu, chi benit in antis e dae sa Cultura de Otieri chi benit a pustis.

SU NEOLITICU RECHENTE

De su neoliticu rechente si conoschet prus che ateru sa Cultura Otieri cund una bariante, sa Cultura Gadduresa. Si podet narrer chi sa cultura de Otieri o de S. Micheli de Otieri, conota goi dae sa gruta de S. Micheli, chi est in intro de cussa bidda, est sa cultura sarda de su neoliticu rechente ca non b'at zassu ube non s'acatet. Est sa cultura chi at produidu sa tzeraamica prus bella de sa preistoria sarda e bastat de bider sa pisside de Otieri pro si nde cumbinchere. Totu sa tzeramica est mudada a fine cun disinnos ricos de diferentes motivos, chi cuzicant totu sa superfitzie interna e a bortas cussa interna puru de sos isterjos in terra cota.

In custu tempus, in sas tumbas collocabant istatueddas piatas, reduidas a s'essentziale, sa concas cun su nasu a frusticu, sos ocros in pessu atzinnados, ateru e tantu sa titas; sos bratzos totu unu cun sa carena in tzertas e in ateras distintas a traforo, cun sas manos chi chinghent su chitu, su restu de su corpus reduidu a forma de una fava.

Custa cultura at produidu sas prus bellas Domus de janas mudadas cun corramenta de boes, chi sunt su simbulu de una deidade de su tempus, cun fatzas bubulas iscarpellinadas in sa fatzadas de sas tumbas, comente la podimus bider in Anghelu Ruju de s'Alighera e in Brodu (Oroteddi), formadas dae s'antizella a sa prima intrada, e dae una o duas e a bortas tres e prus tzellas internas a forma de furru o cun sa boveda a vela, chi paret s'assimizet a sa coperta de una abitassione cuzicada cun peddes bubulas.

MONTE D'ACCODDI

Est de custu tempus su monumentu de Monte D'Accodi, in comuna de Portu Turre, chi amentat sa tzigurat de sa Mesopotamia. Est unicu no in Sardinna ebia, ma in totu s'Europa. Est una turre formada dae duos gradones, a sos cales s'artziat per mesu de una rampa chi moghet dae su pianu de campu a su primu gradone e dae custu a su secundu artziande in-d un'iscala. In supra de totu b'at una domedda cun sas pinnas de muru internas coloradas cun terra ruja (ocra ruja).

SAS ABITASSIONES

Fintzas sa zente de Cultura Otieri no at dassadu restos de abitassiones in preda. Sas chi conoschimus e chi sunt istadas iscopertas da pacos annos a goi in su de Sedilo, no ischimus de tzertu si pertenent a su neoliticu rechente o a su Calcoliticu (Edade de su ramene), chi benit a pustis o, pessamus, siat cumintzadu in antis chi sa Cultura Otieri esser dadu sos urtimos adios.


SA FINE DE UNA CULTURA E SU PRINTZIPIU DE S'ATERA

Bisonzat de tenner a mente chi no est chi una cultura finit e s'atera cumintzat: cando una cultura est pro finire, s'atera est zai cuminzada e non podimus escludere chi siet cumintzada propiu in mesu de cussa chi si nch'est andande. Cando sa Cultura Otieri est pro finire e cun issa su neoliticu rechente, medas archeologos faveddant de unu Neoliticu Finale. Est su tempus de sa Cultura de Otieri pintada, chi si narat goi ca sas pinturas in sos isterjos de terracota sun prus fines e prus varias eprus ricu est s'armamentariu de trastos pro sa cassa e pro s'agricoltura.

SOS TRASTOS E ISTERJOS PRO SA DOMO

Sos isterjos sunt de medas formas in prus de sas chi zai si conoschiant. B'at vasos a pichezolas, vasos e tassas chi a mesu artaria s'incurbiant a formare una carena, vasos a globo, cun su trucu distintu chi si pesat e si separat dae sa bentre, discheddas e vasos emisfericos, cun tres pedes (tripodes) e sas bellas pissides; e comente sunt barios sos isterjos, gai bariant sas manicas, medas bortas ornadas custas purus. Su pizu de sos isterjos a intro e a foras est a bortas nigheddu pichidu e luchidu, a bortas nigheddu a intro e ruju a foras. Sos elementos ornamentales sun formados cun lineas a zig-zag, a dentes de lupu, a "chevrons", a ispirale, a chircos, a festones, a triangulos.

SA FIGURA UMANA

Non mancat sa frigura umana, a bortas distinta in omine e femina, a bortas a manos tentas comente in su ballu tundu. E, cosa de non trascurare, in custu tempus si cumuntzant a traballare sos primos metallos: su prumbu e su ramene e in sitos de cultura Otieri ant acatadu carchi pugnale de ramene e istrumentos de chie traballabat custu metallu.

Josto
14-04-02, 00:10
S'EDADE DE SU RAMENE O ENEOLITICU

Custa edade, chi si narat peri "Calcoliticu", a su chi ant cumprovadu sos archeologos, cumintzat, 2700 annos in antis de Zesu Cristu, est a narrer cando si cumintzat a atzapare in Sardinna sos primos sinnos: trastos de ramene, tzeramica de tipu nobu in sas formas e in s'ornamentu. Ischimus chi fintzas sa zente de Otieri conoschiat giai su ramene, ma in misura gai limitada chi non si podet faveddare de Edade de su Ramene. In Oriente, a çatal Huyuk, su primu ramene lu conoschiant dae millennios in antis, ma fintzas in ibe s'Edade de su Ramene cumintzat a beru medas millennios a pustis.

SA PARTITZIONE

Custa Edade benit partida in tres tempos: Printzipiu, cun sas Culturas de Filigosa e de Abealzu; Avantzada, Cultura Monte Claro; Finale: Cultura Campaniforme.
Filigosa est unu zassu a curtzu a Macumele, ube sunt istadas iscavadas sas domus de custa edade; Abealzu est unu zassu in territorio de sa Comuna de Osilo.
Cando ant iscavadu su monumentu de Monte d'Accoddi sunt essidos a campus sos primos sinnos de s'Eneoliticu: tipos nobos de tzeramica, trastos de ramane e restos de fusione. Custu cheret nerrer chi su ramene beniat fusu in ibe pro nde facher trastos: pugnales o ateru. A custu puntu si podet faveddare propiu de unu tempus nobu chi fit cumintzande. Ma est cando ant isbodiadu sas Domus de Filigosa in Macumele, chi sa nobidade diventat crara e cumbinchet sos istudiosos chi sunt de fronte a una cultura noba, chi no est prus neolitica. Sa tzeramica est su bonu chene ornamentu; sas formas sunt discheddas carenadas e vasos a trucu longu o a tipu fiascu. In custu tempus s'atzapant sas primas matzas de preda pro batalla.
Su metariale chi si conoschet a oje non permitit de narrer ite bida fachiat sa zente chi at produidu custa cultura. Diat parrer chi si tratabat de pastores chi fint in gherra tra issos pro difender sas terras e su bestiamene. Custu nos lu fachet pessare sa presentzia de sas matzas de preda chi beniant ammanicadas cun ramos de linna resistente e parent chi la impreabant in batalla contra sa zente de sos bidditzolos a curtzu o pro si defender dae sos chi lis cheriat furare bestiamene e ocupare sas terras.

SAS TUMBAS

Custa zente, pro interrare sos mortos, at impreadu sas domus iscavadas dae sa Zente Otieri e ateras nd'at iscavadu issa puru. Sunt domus chi ant a in antis unu curridore apertu in sa roca e a custu si afatzat su portellu pro intrare in sas cameras de s'internu, chi, de solitu, sunt prus de una e postas una in fatu de s'atera o postas a rajera; sa forma de sa pianta de sas domus Abealzu e Filigosa est cuadra o retangulare.

SOS TRASTOS PRO SA DOMO

Sende chi conoschiant su ramene, custu metallu non fit fatzile a lu buscare. Est probabile chi aerent cumintzadu a impreare cussu chi s'acatabat in Sardinna, ma non amus notissias securas. Fatu istat chi fit raru e duncas sa zente sichiat a impreare s'ossidiana pro nde otenner puntas de fritza e de lantza, lametas, craschiadores e gai sichinde. Sa Cultura Abealzu - Filigosa est istada imbenta in pacos tretos, paret chi non fit meda difusa in s'Isula.

SA SARDINNA E S'OTZIDENTE

Una cosa paret secura: sa simizantzia de sa tzeramica de custu tempus cun cussa chi s'acatat in Frantza e in Italia, fachet pessare chi sa Sardinna apet importadu sa cultura noba dae s'Otzidente o chi dae s'Otzidente siat bennida zente noba in tramuda e, si podet pessare peri, chi sos Sardos de tando, sicomente iscambiabant sas mertzes issoro, de calesisiat natura esserent, cun sa Toscana, e duncas cun s'Italia Tzentru-Setentrionale, cun sa Frantza apent picadu dae sa zente de cussas terras esempios de motivos e de formas tzeramicas nobas.

S'ENEOLITICU AVANTZADU

In custu tempus s'isvilupat sa Cultura Monte Claro. Su lumene li benit dae su montricu cun custu lumene, chi est, oramai, in intro de Casteddu.
Carchi cosa si conoschiat da in antis de sas iscopertas de Monte Claro, ma est cando ant istudiadu sa tzeramica de custu situ chi sos istudiosos non at apidu prus duda. Una borta reconota in-d unu locu, l'ant azapada in medas ateros: Monte D'Accoddi, Sa Corona de Villagreca, chi est o fit una turre, Biriai in Uliana, Monte Baranta in Olmedo, Molimentu e Janna bentosa in Nùgoro (su primu fit unu bidditzolu, sa secunda est una domus); Su Crutzifissu Mannu, Tatari, e Santu Predu, Alghero.

SA TZERAMICA

Sa tzeramica de custa cultura at formas chi non si podent cunfunder cun perun'atera: sunt vasos mannos a forma ovoide, discheddas carenadas, vasos cun tres pedes, vasos cun s'iscoladore, vasos cun sa parte susperiore (su trucu) separada dae su corpus ovoide e cun duas asicheddas. E s'acatant peri vasos minoreddos, chi parent fatos a posta pro esser ofertos o postos in intro de sas tumbas.
S'ornamentu est de solitu a iscanaladura, siet orizontale o verticale. Raramente juchent ateru tipu de disinnu.

SOS TRASTOS DE RAMENE

In custu tempus, su ramene si tzapat prus abundante e beniat impreadu pro trastos chi serbiant pro sa cassa e pro sa difesa: dagas, cun sa frama de ramene e sa manica de ossu o de linna; surbas cun sa punta de ramene, fortzis pro si cosire sas iscarpas e sas bestes de pedde.

SAS ABITASSIONES

Sa zente chi at produidu sa cultura Monte Claro nos at dassadu sos restos de sas abitassiones issoro. Fint domos cuadras o illonghiadas costruidas in preda e cuzicadas cun petzos (truncos longos de arbores), travitzellos chi reghiant sa sida pro cumpletare sa coperta. S'at acatadu domos partidas in diversos ambientes, duos e tres, cun su fochile in su tzentru de unu. Sa coperta, a bortas fit partida a modu chi s'aba proghina esseret iscoladu a un'ala e a s'atera de sa domo, pacu prus o mancu de cussa coperta chi podimus bider galu oje in Nùgoro. Diamus narrer chi sa Zente Monte Claro aiat formadu in Sardinna sas primas bidda, chi podiant diventare tzitades si, non ischimus chie, non liu aeret impedidu.

SA BIDA

Dae sos muntones de molas presentes in Biriai, podimus narrer chi custa zente fit massaja: ghetabat su labore e lu traballabat. In cada domo non mancabat sa mola e fit sa femina o sos pitzinnos chi depiant molere cada tipu de granallia pro si tzibire. Cando una preda de mola nche fit finida la impreabant pro costruire: in Biriai b'at molas postas in sos muros, in sos fochiles, pro non narrer de totu cussas chi si sunt imbentas ispartinadas interi una domo e s'atera.
Su fatu chi a Olmedo su bidditzolu siet postu in-d un'ispentumadorju artu dae 200 a 300 m e a s'atera ala siet difesu cund unu muru largu 4 m e sas intradas fint duas non meda largas, cheret narrer chi sa zente si depiat difendere dae sos bardaneris. Di fatis, supra su muru si biet craru su colodarju de sos tentadores chi fachiant sa runda. In ateras paragulas, si sa zente Otieri, a su chi contant sos archeologos, fit una zente patzifica, sa zente Monte Claro gai patzifica non depiat essere!

SAS TUMBAS

Sa zente de custa edade, pro interrare sos mortos, at impreadu sa domus de sa Zente Otieri, siat comente las acatabant siat immanniandelas. In custas domus, di fatis, est istada acatada tzeramica neolitica. Custu cheret nerrer chi sa Zente Monte Claro fit zente noba chi aiat sutamitidu sa chi b'istabat in antis o, fortzis, si sunt alleadas e biviant paris in sos matessi locos. Sas tumbas noba de custa cultura, sunt prus mannas, de forma cuadra o illonghiada e, a intro, sunt iscavadas a imitassione de sas domos de sos bibos. In sa soleta ant iscolpidu sos petzos e sos travitzellos e las ant imbellidas cun disinnos de concas de trabu o de sa corramenta. In carchi tumba ant dassadu disinnos de omines a conca in zosso otentos craschiande sa roca, a puntu de dassare su sinzale comente una riga a canaleddu. Ateru tipu de tumbas de custu tempus sunt sos passadissos cuzicados, chi in frantzesu si narant "allée couverte". Sunt sas tumbas chi prus s'assimizant a sas tumbas de zigante chi acatamus in tempus nurachesu.

SOS DOLMENS

Ateru tipu de tumbas de custu tempus sunt sos dolmens. Si tratat de monumentos costruidos cun predas ladas postas ritzas e cuzicadas cund una lastra manna. In sa fatzadas b'est su portellu pro intrare. Su dolmen prus bellu est cussu chi s'acatat in territoriu de Mores, ma meda a curtzu a Itireddu. Monumentos de custu tipu si jobiant in totu s'Europa otzidentale. Unu dolmen simizante a cussu de sa Covecada de Mores s'acatat in Corsica.


SA RELIGIONE MONTE D'ACCODDI

Est de custu tempus su monumentu de Monte D'Accoddi, in comuna de Portu Turre, chi amentat sa tzigurat de sa Mesopotamia. Est unicu no in Sardinna ebia, ma in totu s'Europa. Est una turre formada dae duos gradones, a sos cales s'artziat per mesu de una rampa chi moghet dae su pianu de campu a su primu gradone e dae custu a su secundu artziande in-d un'iscala. In supra de totu b'at una domedda cun sas pinnas de muru internas coloradas cun terra ruja (ocra ruja). SOS MENHIRS Un ateru tipu de monumentu sacru fint sas predas fitas, rocas longas pacu prus o mancu traballadas, prantadas ritzas in terra, conotas comente "predas fitas".
Custu cheret narrer chi sa religione de sa zente eneolitica non fit meda diferente dae sa religione de sos neoliticos, chi aiant comente simbulu, de no ischimus cale divinidade, una preda fita.
Custa cultura at produidu un'ateru tipu de menhirs: sas isteles figuradas. Si tratat de lastras, de solitu de trachite, ube ant iscolpidu una figura de pessone.
Cando sa cultura Monte Claro finit e non s'ischit ne proite nen comente, custas istatuas benint impreadas comente preda pro costruire tumbas de zigante, famada est cussa de Ajodda, e muros de nuraghes.

SA CULTURA CAMPANIFORME

Custa cultura chi si imbenit in Sardinna a sa fine de s'Edade de su Ramene, benit mutida goi pro su fatu chi s'elementu carateristicu est unu tipu de vasu a campana.
A su chi si nd'ischit fintzas a oje, si tratat de una cultura bennida dae foras, ca est conota in totu s'Europa. In Sardinna, elementos de cultura Capaniforme si acatant ammisturados a cussos de atera cultura a puntu chi est peri difitzile a faveddare de una vera cultura indipendente. Paret chi una zente istranza, zente chi traballabat sos metallos, mescamente su ramene, esseret semper in tramuda da unu locu a s'ateru e si misturabat a sos populos chi jobiabat in s'ispostamentu suo.
Di fatis non si conoschet de custa zente nen de ite biviant (s'economia issoro), nen sas sedes ube abitabat a fissu, nen s'organizassione sotziale e ne mancu s'ideolozia relizosa.
Diat parrer chi siant proghidos in Sardinna benende dae sa Frantza e apent partidu cun sa zente, chi ant acatadu in Sardinna, siat sos bidditzolos, sias sas tumbas (domus de janas). Trastos de custa zente s'est imbenta in su dolmen de Motorra, in su de Durgale, in Janna Bentosa de Nùgoro, in territoriu de Tatari, de Casteddu, de Aristanis.
Cun custa cultura finit su calcoliticu e intramus in s'Edade de su Brunzu Anticu cun sa cultura de Bunnannaro e semus oramai a curtzu a su 2000 in antis de sa naschida de Zesu Cristu.

UNA MIRADA A SU RESTU DE SU MUNDU CONOTU

In Oriente e in ateros zassos de s'Europa, su neolitucu est cumintzadu carchi millenniu in antis de cussu sardu.
Mescamente in Anatolia (Turchia) e in Palestina, sas prima biddas de una importantzia manna pro sa cultura chi ant isvilupadu, sunt naschidas intro de su 8.000 a. C. Si tratat de çatal Huyk e de Gerico. Sa zente istabat in domos costruidas cun matones de ludu ammesturadu a fenu e postu a sicare in su sole.
Fintzas in Ezitu sa bida non fit meda diferente, ateru e tantu podimus narrer de s'Europa Atlantica, in ube una populassione costruiat sos monumentos de Stone Henge. Ma cando in Sardinna, e in Europa, printzipiabat su calcoliticu, in Mesopotamia e in Ezitu essiant dae sa preistoria pro intrare in s'Istoria cun s'imbentu de s'iscritura. In-d unu locu sos Sùmeros in s'atera sos Ezitzios cumintzabant a iscrivere in papiru, in tauleddas de terracotta, in predas allisiadas e nos ant dassadu sos primos documentos de s'istoria issoro.
Sos unos e sos ateros domabant sas abas de s'Eufrate e de su Tigri e de su Nilu custringhendela a currere in sos canales fatos dae s'omine e gai irrigabant sos campos. E cumintzabant peri a costruire sos primos monumentos sepolcrales chi non sunt restados e chi sos archeologos ant bocadu a campu a pustis de tantos iscavos in terras como deserticas.

Josto
14-04-02, 00:13
S'EDADE DE SU BRUNZU
Est a narrer, in Sardinna, sa Tzivilidade nurachesa, ca a banda de su 2.000 a. C. peri sos Sardos de tando printzipiant a traballare custa lega metallica, chi, de solitu, est formada dae s'80% (80 partes) de ramene e pro su restu (20 partes) de zingu.
In Sardinna, e nemmancu in Oriente, zingu non bind'aiat meda, pro cussu, sos populos chi cheriant otenner su brunzu, andabant in terra de Ispagna e, addiritura, in Inghilterra a lu chircare.
Peroe, de rechente, sos istudiosos ant iscopertu chi sos Sardos non nd'aiant gai bisonzu, ca a su postu de su zingu impreabant una misturantzia de ramene e de arsenicu, chi dabat sos matessi risultados. Custa misturantzia, sos Sardos, l'acatabant zai pronta in natura e non lis fit difitzile a otenner su brunzu.
Su ramene lu bocabant dae sas miniera chi ischimus b'aiat in Gadoni e in partes de Bidda de Cresia (IGLESIAS).

Sos Sardos Nurachesos in su mundu anticu

Sa Tzivilidade nurachesa at pacu de imbidiare a sas tzivilidades de su tempus chi si isvilupabant in Oriente e in Africa nord - orientale.
A fronte de cussas l'est mancada petzi s'iscritura; est a narrer chi sos Nurachesos non nd'aiant bisonzu de custa, si pessat ca issos no aiant un'istadu comente cussu Ezitzianu e Sumericu e comente su de sos Mitzeneos, chi fint bene conotos dae sos sardos e cun sos cales s'iscambiabant mercantzias: fortzis ramene, sale, e ateru chi non ischimus de securu. Sa cultura de Bunnannaro Iscopertas rechentes ant dadu a bider chi sos Sardos aiant cumintzadu a impreare su brunzu a banda de su 2.000 a.C., ca in tumbas, chi benit mutidas "allée couvert", (passadissos cuzicados), si sunt imbentos sos primos trastos de custu metallu.
Su lumene de custa cultura benit dae su territoriu de Bunnannaro (Tatari), ube, in sas domus de Corona Moltana. a primu, est issida a campu.
Si tratat de unu tipu de tzeramica chene perunu ornamentu, fata cun terra cota pacu depurada, est a narrer ammisturada cun predischeddas de natura varia o cun carbone, tzeramica fata in presse, de formas diferentes dae cussa de sos tempos colados de su neoliticu e calcoliticu, comente chi esseret fata dae zente chi no aiat tempus de si firmare a la mudare cun pinturas de sinnos barios, ca aiat ateru de pessare. E, paret, ateru de pessare nd'aiant a beru, ca si depiant difendere dae sos bichinos matessi, chi si dabant batalla tra issos matessi. Su tempus de sa pache, cussa chi paret fit dominante in tempos chi metallu non sinde conoschiat, fit finida. Zai sa zente de cultura Monte Claro depiat costruire bidditzolos fortificados, chintos cun muros largos fintzas 4 m, comente a Monte Baranta de Omedo o a Punta Oddetta de Macumele, pro difender sa zente, chi teniat armas de metallu, e chi cumbatiat pro si facher mere de terras menzus de coltivare. Diat parrer chi una zente noba bennida, dae largu o creschiat in Sardinna, chi aiat imparadu s'arte noba de otenner trastos e armas de metallu, de ramene e de brunzu, aeret chircadu de si facher mere de totu sa Sardinna, fachendesi forte de sas armas nobas e cherende de dominare in totube. Nuraghes non nde costruiant galu, ma sa zente nurachesa cumintzabat dae sa fine de su calcolitu a essire a campus e a dimostrare chi sos prus fortes fint issos. Documentos iscritos non nd'ant dassadu, ma una cosa, chi sos archeologos ant iscopertu, est chi dae cando custa zente noba, siat chi esseret bennida dae aterube, siat che essere zente isulana mere de una industria noba, de sa tecnolozias noba de traballare su brunzu, s'est imposta e at fatu isparire s'urtima cultura calcolitica, dande pruntzipiu a sa Tzivilidade Nurachesa.

Sas tumbas de zigantes

Su primu aspetu de custa Cultura, non sunt sos nuraches, ma sas tumbas de gigantes, chi ateru non sunt che sos passadissos fatos de predas ladas e mannas, fichidas in terra de ata e cuzicadas cun ateras lastras mannas, a tretu chi galu oje nos ispantamus a pessare comente fachiat una zente chi non aiat sa tecnolozia moderna a moghere cussos codules.
Custas tumbas aiant unu sinnus chi la distinghiat da calesisiat ateru monumentu: in da in antis de su passdissu, longu dae chimbe a oto metros e fintzas de prus, juchiat unu lastrone ritzu, chi paret una betede A cun cund un'istampu a pianu de terra de 50 pro 60 tzentimetros pro nche ponner sos mortos in intro. Dae su chi ant cumprovadu sos archeologos, su corpus de sa pessone non beniat posta in intro in pessu morta, ma a pustis chi sos ossos fint iscarnificados, si pessat, dae sos gurturjos e dae sos corbos o ateras feras de campu. In sa tumba, duncas, bi poniant petzi sos ossos paris chi carchi trastu: armas, discheddas, padeddas e cosas gai. In custu primu printzipiu de sa tzivilidade nurachesa non totus sas tumbas fint costruidas de lastrones; in territoriu de Florinas, pro nd'amentare una, sunt restadas galu oje, in Campu Lontanu, tumbas de tzigantes iscavadas in sa roca, chi juchent, a su postu de sa preda ritza in da in antis, una stele, isculpida in sa fatzada, in totu uguale a cussa de sas tumbas costruidas a preda.

SA PARTITZIONE DE SA TZIVILIDADE NURACHESA

Sos archeologos sardos, a simizantzia de cussos chi ant fatu sos iscavos in Creta e a Micene, ant chircadu de partire in fases sa Tzivilidade Nurachesa, ma custa partitzione restat pacu secura e pacu azudat a cumprendere sa bida de sos sardos de tando.
Totus parent cuncordes in su cunfirmare chi sos primos nuraches sunt istados costruidos a cumintzare dae su 1800 a. C., ma unu si ponet deretu sa dimanda: Los ant imbentados petzi tando o b'aiat atera costrutzione simile chi esistiat da meda tempus in antis? E in antis de costruire sos nuraches, sos Sardos ube istabant?
Unu tipu de pinnetu, de preda da fundamentu fintzas a sa coperta, in totu su Mediterreneu fit conotu miza e miza de annos in antis. Custu non cheret narrer chi soso Sardos Nurachesos apent copiadu una iscoperta anzena; issos puru la conoschiant dae meda e cando si sunt postos a si fachere unu pinnetu, si l'ant fatu de preda e mannu e forte.
Totus sos istudiosos de custu setore sunt cuncordes in su narrer chi sos nuraches sunt una costrutzione orizinale e tipica de sa Sardinna e si in atera terras de su Mediterraneu e de s'Europa s'acatant costruziones similes, ant peroe unu tantu de diferentzia chi nos impedit de las mutire nuraghes, siat ca costrutziones similes sunt istadas impreadas comente tumbas in Micene e in Creta, sia ca sa forma de sos monumentos de sas Baleares, de Pantelleria, o ateras, sunt tropu diferentes in sa forma a puntu chi non si podent narrer nuraches.
E tando? Podimus pessare chi sos Sardos Nurachesos podet essere un populu chi pro carchi tempus est istadu in mesu de sa zente de Cultura Monte Claro e chi a unu tzertu puntu si nde siat separadu e apet cumintzadu a costruire sos nuraghes pro abitassione e pro difesa, dande a bider chi fit unu populu capassu de istare a sa sola e, antzis, de tentare de sutamitere ateros populos. E goi podent aer fatu sos Nurachesos, cantzellandeche sa cultura chi, in antis de issos, b'aiat in Sardinna. S'atera cosa chi podimus pessare est chi esseret una zente arribada in Sardinna a banda de su 2000 a.C. e chi zai conoschiat sa tecnolozia de su brunzu e, sicomente fit armada menzus, at sutamitidu sas populassione chi b'aiat in Sardinna. Sos nuraches E cun sos nuraches, comente la ponimus. Problema non bi nd'at. Su nurache est una costrussione a base tunda, e gai semper s'est mantesa pro belle e milli annos. Si pesat dae terra cund unu muru largu 2 m fintzas a un'artària de 4 m e sichit cun ziros de preda chi s'istringhent a cada ziru fintzas a serrare a un'artària chi bàriat dae 7-8 m a 10-11; a custu nde azunghiant un'ateru a parte de fora, semper de 2 m de làrgaria, chi peroe a in antis, de solitu a manu manca, dassabat liberu unu passassiddu de 60 - 70 o 80 cm ube beniat fata s'iscala tra muru e muru pro artziare a unu terratzu supra sa copertura. Ube custa finiat, poniant, a tundu a tundu, predas longas sagomadas, chi ispuntabant dae su muru de foras, e supra bi costruiant unu mureddu e fotzis un'ateru localeddu cuzicadu comente su nurache matessi. Sa forma interna de su nurache, in temine tennicu, si narat tholos e duncas sos nuraches sunt cuzicados a tholos. A banda de fora sa prima pinna de muru non est a piombo, ma incrunada fintzas a artu e duncas a forma de cono truncadu, o comente si podet narrer menzus, troncoconica. S'intrada, in cada nurache, est unu passadissu de pacu prus o mancu 4 m; a manu destra s'acatat una nitzu, chi si narat "nitzu de passadissu o de s'intrada". Su locale internu, in su nurache tipicu, presentat ateros tres nitzos: unu de fronte a s'intrada, sos ateros duos, unu a manca e unu destra. A opera conclusa, sos Nurachesos disponiant de una turre chi lis fachiat de abìtu e de fortilesa. Fortilesa contra a chie? A su chi contat unu para Gesuita, A. M. Centurione, de sas tribu lacanarjas. A bortas non si cuntentabant de una curre ebia, ma nde costruiant ateras atacadas a costazos e gai beniant a aere nuraches semplitzes o monotorre e nurache complessos o polilobados. Si conoschent monumentos de duas, tres, bator e chimbe turres acostadas. Su prus mannu chi si conoscat est su Nurache Arrubiu de Orroli, chi contat, a pustis de s'urtimu iscavu, 21 turre. Meda conotos sunt sos nuraches S. Barbara de Macumele, Santa Sarbana de Silanus, nur. Madrone de Silanus e Nur. Losa de Abasanta, nur. Su Nuragi de Barumini. Sos nuraches chi esistiant in Sardinna e chi sunt istados riportados in sas cartas sunt belle e 7.000, ma sos archeologos sunt cumbintos chi superabant sos 8.000.

SOS BIDDITZOLOS NURACHESOS

Istudios, chi galu non sunt cumpletos, ca pacos archeologos bi si sunt interessados, ponent unu problema mannu, chi est totu de isorbere.
In Sardinna b'at uno cantos bidditzolos chi de tzertu non s'ischit si sunt de su matessi tempus de sos nuraches. Su bonu de custos non conoscent nuraches ne in mesu ne acurtzu, sende chi, a cussiderare s'industria fitile (sa terracota), est a narrer sa tzeramica e ateros repertos imbentos in sos pinnetos, sunt istados abitados dae sa matessi zente nurachesa e fortzis in su matessi tempus. Custos bidditzolos fint costrutziones tundas a tipu pinnetu, sicunde su lumene chi lis damus oje. Paret chi de tzertu sa bona parte fint fatos in preda dae su fundamentu, a simitzatzia de sos nuraches, est a narrer cuzicados a tholos, chi peroe juchiant una pinna de muru ebia. Fint largos dae tres metros fintzas a sos prus mannos de 11 metros de diametru. A banda de intro, in su muru juchiant duas, e a bortas tres o fintzas de prus, macherinas, ispetzie de armadios a muru, chi serbiant pro bi ponner trastos.
A bortas, in s'intrada, presentabant unu curridore, semper cuzicadu a preda. In mesu de sa camera bi fit su fochile, limitatu dae preda posta a tundu; raramente su fochile fit atacadu a su muru. In medas b'aiat peri, a fùrriu a fùrriu e atacadu a su muru, unu istrada de predas. In carchi pinnetu s'at acatadu predas postas de ata e cuzicadas cund una lastra, chi podiant serbire pro bi traballare o pro bi assentare trastos de sa domo. Custas costrutzione, beniant mutidas anticamente truddas, ca fit a forma de cupola e sos sardos ant sichidu a la costruire fintzas a tempos rechentes e galu oje si podent ammirare in medas biddas, mescamente interritoriu de Giave, de Ardauli, Romana, Semestene, ube s'acatant sos pinnetos de preda prus bellos e galu ritzos, chi peroe non sunt de tempus nurachesu. Medas archeologos sunt cumbintos chi sos pinnetos juchiant unu muru de preda fintzas a una tzerta artària totu a fùrriu e sa coperta de linna. Custa fit fata cun truncos prantados in terra a intro de su muru e, in artu, imbarados s'unu a s'ateru. A cumpletare sa coperta depiant zucher sida. A banda de intro, pro chi non esseret intrada s'aba, beniat arrebusada de terra luzana. Su pamentu de custos pinnetos o truddas fit fatu cun grandu intellizentzia.
A fundu bi poniant, comente est istatu securadu in Surbale, su bidditzolu a curtzu a Teti, unu pizu de terra luzana, supra de custu unu pizu de forticu o gherdone e concruidu cund un'ateru pizu de terra luzana, S'urtimu pizu beniat cotu fachendebi supra su focu de tretu in tretu.
Su resultadu fit unu pamentu assutu e pianu, chi pro tempos de tando, menzus non di podiat pretendere.
Nemos, oje, podet narrer chi sos duos tipos de pinnetu non esserent fatos a preferentzia de su mere de domo. Acurtzu a cada nuraches s'acatant sos pinnetos de bidditzolos mannos e minores, ma sa cosa curiosa est de chircare de ischire cando sunt istados costruidos custos: paret chi su nurache aiat perdidu sa funtzione antica, a tretu chi medas pinnetos o truddas sunt cotruidos supra sos muros de sas cortes de su nurache matessi, comente chi sa funtzione de fortilesa de su nurache no aeret apiu prus importantzia. Est probabile chi sos bidditzolos siant naschidos cando sa zente est aumentada de numeru e sos nuraches non bastant prus pro totus; si podet pessare peri chi sa zente, creschende de numeru ca istabant menzus, a famillias intregas tramudabant e andabant a costruire ateros abìtos e lis fit prus cumbeniente de costruire pinnetos e non nuraches.

SA BIDA A TEMPUS NURACHESU

Pastores e massajos Sos omines nurachesos, a istare a sos restos de mandicu acatados in sos fochiles, fint pastores de berbeches, de capras, de boes e de porcos. Su bonu de ossos de tempos de tando, acatados ube manicabant e imbolabant sos restos, sunt berbechinos, bubulos, porchinos e de crapa. Paca cosa s'est acatada chi potat facher pessare chi esseren cassadores bonos. Sas pasturas non li mancabant e non pacabant afitu! Fint peri massajos e semenabant labore: tridicu, orju, lentiza e ateras piantas chi dabant frutu. Su tridicu beniat molidu ghetandelu supra una preda piata de granitu, posta, si pessat, supra una pedde bene conzata. Supra custa preda, sa femina, ca fit de pertenintzia sua a facher custu traballu o de sos pitzinnos, isparchiant su tridicu e bi colabant supra, ispinghendela a in antis e a secus, una preda a forma de naveta, fata de preda ispugnosa, de basaltu. Cun sa farina pessamus chi aerent fatu ispianadas e simuledda. B'at de credere chi conoschiant unu muntone de ateras berduras chi manicabant, crudas e cotas a buddidu. S'agricoltura Pro poder semenare su labore o traballare in locu de ortu bi cheriat ferramenta e de custa nd'at abarradu diversos esemplares e los podimus ammirare in sos museos: picos a punta e a ata, o a duas atas, istrales e atera ferramenta. No ischimus comente arabant e ite tipu de aradu possediant. Sos nurachesos nos ant dassadu boes juntos, su chi cheret narrer chi beniant impreados pro traballare, siat pro tirare s'aradu, fortzis de linna, siat pro tirare su carru. Non s'at acatadu restos de pisches, ma est impossibile chi, zente chi istabat a curtzu a sos ribos e in atas de mare non aeret ischidu piscare? In medas locos sunt abarradas sas conchiglias de sos molluscos marinos chi mandicabant; sos de s'internu los oteniant baratande cun sos piscadores atera mercantzia. Est de pessare chi sa zente chi istabat mare mare baratabat peri su sale, chi de securu beniat impreadu dae sos nurachesos pro collire sa peta salida, pro chi non si l'esseret ghetadu su ferme. In cambiu sos piscadores podiant retzire peta, tridicu, orju, peddes contzadas e ateru. Gherreris e navigantes Dae sas istratueddas de brunzu chi sunt istadas acatadas, mescamente in locos de cultu, ischimus chi sos Nurachesos fint gherreris bene armados de arcu e fritzas, de iscudu, de dagas e de ispadas. Ischimus puru chi surcabant su mare pro andare a baratare sa mercantzia issoro, chi de tzertu non podimus narrer ite fit. Contra a chie fint armados est difitzile a l'ischire. A su chi nde pessat un'archeologo de su 1988, si gherrabant tra issos matessi: una comunidade, una tribu contra s'atera armada. Sa sotziedade Custu archeologo pessat, e fortzis at resone, chi sos Sardos de tando esserent organizados in famillias mannas chi biviant in su matessi nuraghe o in nuraches a pacu tretu s'unu dae s'ateru, chi isfrutuabant sas terras a cutzu e depiant difender (terras e bestiamene) dae sos bichinos. Si una banda de bardaneris tentabant de si facher meres de unu nurache, sa zente s'isserrabat in intro e dae supra de sa turre mandabat sinzales e pediat azudu a sos bichinos, parentes o amicos chi esserent, chi curriant a lis dare una manu in sa difesa. Ma, si sa situassione fit custa, comente s'ispiegat chi sos bidditzolos non fint affurriados dae murallones a difesa?
Est beru chi in nurache Losa e in S'Ena de Iddaro sos murallones bi sunt galu, ma sunt tropu pacos pro narrer chi totu sos bidditzolos fint difesos a sa matessi manera. B'at de pessare chi, cando sos Sardos ant abandonadu sos nuraches, ghetandeche sas cortes e costruinde sos pinnetos e sos fraviles supra cussos muros rutos, comente in Jenna Maria de Villanovaforru e in Barumini, siat arribadu unu tempus de pache e de trancuillidade e chi sas gherras tra frades esserent finidas. E sos nuraches, chin non fint prus abitassiones e fortilesas in su matessi tempus, esserent diventados tempios sacrados a no ischimus cale divinidade. Sa bida de cada die Sos nuraches, a intro, sunt iscurosos e no est chi si esseret potidu istare in intro die manna cun die.
Sa zente nurachesa, si pessat, si colabat su tempus in fora. Su nurache li serbiat pro reparu de sa note e de su tempus malu o de reparu contra su calore de s'istiu.
In foras sas feminas formabant, cun sa terra luzana o atera terra adata, sos trastos pro sa domo, pro sa cuchina, pro collire s'aba, pro preservare su tridicu e s'orju in sos ziros e lu collire pro s'iberru. Ma si fachiant peri sos furreddos de terra cota, chi galu oje sunt unu ispantu a los bider.
E sos pitzinnos fint semper in fora a currillare o a pompiare su chi fachiant sos mannos e imparare s'arte. In sos bidditzolos sa bida non depiat essere diferente. Sunt pacas sas pratas ube si podiant adobiare e tratennere a si negossiare. Nuraches e bidditzolos fint costruidos a curtzu a sas benas e cando benas non bi nd'aiat, fachiant putos fungudos, a tretu chi s'aba no esseret mancada mai. In su bidditzolu de Nuraghe Arbu de Cala Gone si contant 114 pinnetos, est a narrer unu populadu de 600 pessones, pacu prus o mancu; ma su prus mannu chi si connoschet contat 200 pinnetos, est a narrer chi b'istabant pacu prus o mancu dae milli e milli e ducentas pessones. S'iscola e s'organizassione sotziale Sos nurachesos non fint zente de pinna e de liberu. Sos pitzinnos no andabant a iscola a imparare a iscrivere e leghere. Su chi lis serbiat pro sa bida l'imparabant dae sos mannos. Fintzas a tempos de oje non s'at acatadu peruna iscrita in limba nurachesa. Paret chi sos Sardos non apent apidu bisonzu de s'iscritura comente sos polulos de s'Oriente e de s'Egitu. Custu cheret narrer chi s'organizassione sotziale fit meda semplitze. Puru chi b'esserent capos e ministros de sa relizone, comente nos mustrant sas istatueddas de brunzu chi nos ant dassadu, b'at de pessare chi non aiant bisonzu de annotare in iscritu sas intradas e sas essidas de su cuberru de su nurache o de su bidditzolu o de su tempiu. Cussa nurachesa, a su chi contant sos archeologos, non fit una tzivilidade urbana, est abarrada semper a tipu bidditzolos, s'unu separadu e indipendente dae s'ateru. Duncas, fintzas su baratare fit de pacu gabale, non b'aiat unu iscambiu de mercantzia a tretu de rechedere sa rezistrassione de sas intradas e de sas essidas. E non est a narrer chi sos Sardos non aerent connotu zente istruida!
In custos urtimos annos s'est bennidu a ischire chi tratabant cun sos Mitzeneos, siat in Sardinna che in Grecia, tratabant cun sos Cretesos e, si s'apurat ch'est beru su chi contat unu archeologo Israelianu, a banda de su 1300 sunt istados in Palestina. Ant conotu duncas zente chi s'iscritura la manizabat. Namus de prus, ant costruidu sos nuraches prus mannos in su matessi tempus chi in Egitu costruiant sas piramides e sos nuraches sunt sos monumentos prus mannos de su tempu chi b'esserent in terra Europea! Sende gai fintzas a como non s'est acatada peruna iscritura nurachesa. In custos urtimos annos sos archeologos sardos ant iscavadu bidditzolos, chi andant dae su 1400/1300 a.C., ube sos abitantes s'aiant costruidu peri sos primos acuedotos chi si conoscant. E custos lo acatamus in Fonne, a Gremanu, e in Siligo, in su monte de Sant'Antoni.
A cussos tempos sunt de atribuire putos e funtanas costruidos cun preda vulcanica, sa tarchite, traballada a fine ch'est un'ispantu a bider cussos monumentos: Su Tempiesu de Orune, Santa Cristina de Paulilatinu, su tempiu de Sedda de sos Carros de Uliana, ch'est unu monumentu unicu pro sos tempos de tando, pro sa tipolozia e pro sa bellesa e perfetzione sua.

Josto
14-04-02, 00:15
SA RELIZIONE

S'istudiu de sa preistoria e de s'istoria de ateros populos, nos at imparadu a conoschere lumene e mazine de deidades diferentes.
Nos isetamus duncas de adobiare fintzas in sa relizone de sos Sardos preistoricos lumenes e mazines de deos e deas. Intantis sos archeologos, dae meda tempus, ant postu in duda chi cussas istatueddas de s'edade de sa preda antica e noba (Paleoliticu e neoliticu) sient figuras de sa Dea Mama, comente de solitu benint mutidas. Sunt cumbintos, antzis, chi si tratet de sa figurassione de una femina (una muzere ideale de s'omine) chi beniat posta in sa sepoltura pro facher de cumpannia a s'omine in s'ateru mundu e non esseret torradu in terra a disturbare sa muzere e sos fizos chi aiat, galu bibos, dassadu in custu mundu.
In tempus nurachesu custas istatueddas non s'acatant prus. Ma non s'acatant mancu ateras mazines de deidades. Est beru chi carchi archeologo est cumbintu chi sos nurachesos adorabant su Deus Trabu comente sinnu de potentzia, de fertilidade de sa natura, duncas de sa terra chi produiat tantos benes netzesarios a sa bida de s'omine, e de sa fertilidade de s'umanidade chi si perpetuabat cun sos fizos numerosos.
Archeologos non sardos, istudiande sa simbolozia de custu Deus, presentadu in forma de Trabu, sunt de su parrer chi siat sinnu de unu fenomeno naturale: una erussione vulcanica chi in anticu fit cosa tremenda, ca fachiat iscuricare su chelu, brivavat sa terra de su sole e impediat chi sas istajones s'esserent alternadas regulares. S'ischit chi una erussione vulcanica est istada gai dannosa chi non de distruere un'isula intrega (Santorino) ma aiat pro meses e meses cubadu su sole e impedidu chi piantas e bestias s'esserent riproduidas secunde sa norma conota, e custu aiat causadu carestias e duncas morte e distrussione. Sa furia de sos elementos naturales (temporadas de aba e de bentu, sa sicanna, terremotos e cosas similes) no aiant ispiegassione pro sos anticos chi no conoschiant sas lezes naturales de sa terra, non conoschiant sa sientzia chi conoschimus nois oje, e duncas pessabant a una fortza sovrumana chi causabat totu custu e totu custu si figurabant comente unu trabu furiosu chi bisonzabat de domare o de si ingrassiare e pro si lu ingrassiare, in sa mentalidade de sos anticos, bastabat de lu rapresentare in figura, siat chi esseret una mazine, siet chi esseret un'istatua. Ma in tempos nurachesos no acatamus mancu una figurassione de custu tipu chi podemas narrer chi siet una rapresentassione de sa deidade. In sos locos chi si retenet sient tempios o locos relizosos, sos putos, sas funtanas e ateros, non s'acatant istatuas de deidades peruna. E sicomente no iscriviant depimus arribare a tempus istoricu, fenicu, punicu e romanu, pro bennere a conoschentzia de su lumene de una deidade nurachesa. In nd'unu monumentu, una dedica faveddat de Eshmun-Merre, comente deidade sarda e punica. Sa deidade sarda diat esser Merre, chi a parrer de sos istudios cheret narrer "Sennore". In su tempiu de Antas, in territoriu de Fluminimaggiore ant acatadu una dedica a Sid Sardus Pater Babay. Sid diat esser una deidade punica (chi peroe nemos est istadu capassu de narrer e iscoperrer in cale tzitade Fenica o Punica esseret adoradu); Sardus Pater diat essere su lumene chi sos Romanos ant dadu a su deus de sos Sardos. Babay diat essere su lumene in sardu de su deus sardu, chi benit presentadu in sa mazine de una moneda romana de Balbus in nd'una conca coronada de pinnas de puzone, armadu de lantza e totu facher pessare a unu capu anticu, prus che a una deidade; ma goi si lu figurbant sos Romanos e fortzis sos sardos romanizados. B'amus peroe un'ateru sinnu chi sos archeologos narant chi siat una rapresentassione sacra: su betile; cussu chi s'acatat in tzertas tumbas de zigantes de tipu meda elaboradas, ca sunt sostruidas cun predas traballadas a fine, est una preda chi paret unu missile prontu a moghere e benit assimimizadu a su fallum, su mermu de s'omine in ateras parugula, dande a intendere chi si tratat de su sinnu de sa fertilidade chi sichit, in sa terra, fintzas a pustis de sa morte de sa zente ch'est sepultada in cussas tumbas. Su fatu est chi sos betiles sunt de duos tipos. Unu paret unu missile e basta; s'ateru juchet duos burrutones, chi sos archeolgos identificant in duas titas e contant chi su primu est unu betile mascru e su secundu unu betile femina.
Cosa istramba!
Si unu esseret unu betile femina, sicomente a sos nuracheso non fachiat difetu s'intellezentzia, l'aiant presentadu cun forma diferente. Podimus narrer peroe chi unu est su sinnu de unu printzipiu vivificadore chi est mascru ebia; e s'ateru est unu sinnu de su matessi printzipiu de bida, chi aunit mascru e femina in su matessi betile, comente a narrer chi unu est mascru e s'ateru est ermafrodita (mascru e femina in su matessi momentu).
Siet ind unu modu, siet in s'ateru, non si tratat peroe de deidades, ma de sinnos, de sos cales non conoschimus sos sinnados, ma podimus pessare chi si tratet de unu deus de su calet sos Nurachesos non si permitiant de rapresentare sa mazine, ca sa deidade mazine no aiat, fit petzi unu printziu puru e basta e non si podiat o non si depiat rapresentare sa figura, comente su deus de sos Ebreos.
B'at archeologos chi contant chi sos Sardos Nurachesos adorabant comente deidade s'aba, cunfundende chi unu contu est a praticare su cultu de sas abas, un'ateru a cussiderare custa comente deidade. Medas populos aiant su cultu de sas abas, custu non cheret narrer chi las adorabant, sende chi cada ribu o funtana aiat sa deidade sua o sa ninfa, una ispetzia de deidade de secunda categoria.
In sas funtanas frabicadas e in sos putos iscavados, difesos cun-d una costrussione in preda dae s'evaporassione, mudados in formas e manera diferentes, praticabant sas tzerimonias relizosas e, a su chi contant iscritores grecos e romanos, amministrabant sa zustissia, ma dae custu a narrer chi adorabant s'aba comente deidade bi nde colat. Sos tempios de sa relizozne est menzus a los illustrare in figura, che a los descrivere: diat esser cosa tropu longa e non si diat dare s'idea zusta de su chi sunt in sa realidade.